Sutra Navigation: Mahanishith ( મહાનિશીય શ્રુતસ્કંધ સૂત્ર )

Search Details

Mool File Details

Anuvad File Details

Sr No : 1117194
Scripture Name( English ): Mahanishith Translated Scripture Name : મહાનિશીય શ્રુતસ્કંધ સૂત્ર
Mool Language : Ardha-Magadhi Translated Language : Gujarati
Chapter :

अध्ययन-३ कुशील लक्षण

 Translated Chapter :

અધ્યયન-૩ કુશીલ લક્ષણ
Section : Translated Section :
Sutra Number : 494 Category : Chheda-06
Gatha or Sutra : Sutra Sutra Anuyog :
Author : Deepratnasagar Original Author : Gandhar
 
Century : Sect : Svetambara1
Source :
 
Mool Sutra : [सूत्र] (१) से भयवं किमेयस्स अचिंत-चिंतामणि-कप्प-भूयस्स णं पंचमंगल-महासुयक्खंधस्स सुत्तत्थं पन्नत्तं गोयमा (२) इयं एयस्स अचिंत-चिंतामणी-कप्प-भूयस्स णं पंचमंगल-महासुयक्खंधस्स णं सुत्तत्थं-पन्नत्तं (३) तं जहा–जे णं एस पंचमं-गल-महासुयक्खंधे से णं सयलागमंतरो ववत्ती तिल-तेल-कमल-मयरंदव्व सव्वलोए पंचत्थिकायमिव, (४) जहत्थ किरियाणुगय-सब्भूय-गुणुक्कित्तणे, जहिच्छिय-फल-पसाहगे चेव परम-थुइवाए (५) से य परमथुई केसिं कायव्वा सव्व-जगुत्तमाणं। (६) सव्व-जगुत्तमुत्तमे य जे केई भूए, जे केई भविंसु, जे केई भविस्संति, ते सव्वे चेव अरहंतादओ चेव नो नमन्ने ति। (७) ते य पंचहा १ अरहंते, २ सिद्धे, ३ आयरिए, ४ उवज्झाए, ५ साहवो य। (१) तत्थ एएसिं चेव गब्भत्थ-सब्भावो इमो। (२) तं जहा–स-नरामरासुरस्स णं सव्वस्सेव जगस्स अट्ठ-महा-पाडि-हेराइ-पूयाइसओव-लक्खियं, अनन्नं-सरिसमचिंतमप्पमेयं केवलाहिट्ठियं पवरुत्तमत्तं अरहंति त्ति अरहंता। (३) असेस-कम्म-क्खएणं निद्दड्ढ-भवंकुरत्ताओ न पुणेह भवंति जम्मं ति उववज्जंति वा अरुहंता वा, (४) निम्महिय निहय-निद्दलिय-विलूय-निट्ठविय-अभिभूय-सुदुज्जयासेस-अट्ठ-पयारकम्म-रिउत्ताओ वा अरिहंते इ वा। (५) एवमेते अनेगहा पन्नविज्जंति, परुविज्जंति, आघविज्जंति, पट्ठविज्जंति, दंसिज्जंति, उवदंसिज्जंति। (६) तहा-सिद्धाणि परमानंद-महूसव महकल्लाण-निरूवम-सोक्खाणि, निप्पकंप-सुक्क ज्झाणाइ-अचिंत-सत्ति-सामत्थओ सजीववीरिएयं जोग-निरोहाइणा मह-पयत्तेणित्ति सिद्धा। (७) अट्ठ-प्पयार-कम्मक्ख-एण वा सिद्धं सज्झमेतेसिं ति सिद्धा। (८) सिय-माज्झायमेसिमिति वा सिद्धा, (९) सिद्धे निट्ठिए पहीणे सयल-पओयण-वाय-कयंबमेतेसिमिति वा सिद्धा। (१०) एवमेते इत्थी-पुरिस-नपुंस-सलिंग-अन्नलिंग-गिहिलिंग-पत्तेय-बुद्ध- [बुद्ध]-बोहिय-जाव णं कम्म-क्खय-सिद्धा य भेदेहि णं अनेगहा पन्नविज्जंति। (११) तहा-अट्ठारस-सीलंग-सहस्साहिट्ठिय-तनू छत्तीसइविहमायारं जहट्ठियमगिलाए-महन्नि-सानुसमयं आयरंति पवत्तयंति त्ति आयरिया। (१२) परमप्पणो य हियमायरंति त्ति आयरिया (१३) भव्व सत्त-सीस-गणाणं वा हियमायरंति आयरिया। (१४) पाण-परिच्चाए वि उ पुढवादीणं समारंभं नायरंति नायरंभंति, नानुजाणंति वा आयरिया (१५) सुमहावरद्धे वि न कस्सई मनसा वि पावमायरंति त्ति वा आयरिया। (१६) एवमेते नाम-ठवणादीहिं अनेगहा पन्नविज्जंति। (१७) तहा-सुसंवुडासव-दारे-मनो-वइ-काय-जोगत्त-उवउत्ते, विहिणा सर-वंजन-मत्ता-बिंदु-पयक्खर-विसुद्ध-दुवालसंग-सुय-नाणज्झयण-ज्झावणेणं परमप्पणो य मोक्खोवायं ज्झायंति त्ति उवज्झाए। (१८) थिर-परिचियमणंत-गम-पज्जव-त्थेहिं वा दुवालसंगं सुयणाणं चिंतंति नुसरंति, एगग्ग-माणसा झायंति त्ति वा उवज्झाए। (१९) एवमेते हि अनेगहा पन्नविज्जंति। (२०) तहा–अच्चंत-कट्ठ-उग्गुग्गयर-घोरतव-चरणाइ-अनेगवय-नियमोववास-नानाभिग्गह-विसेस-संजम-परिवालण-सम्मं-परिसहोवसग्गाहियासणेणं सव्व-दुक्ख-विमोक्खं मोक्खं साहयंति त्ति साहवो। (२१) इमाए चूलाए भाविज्जइ (२२) एतेसिं नमोक्कारो। (१) एसो पंच नमोक्कारो किं करेज्जा (२) सव्वं पावं नाणावरणीयादि-कम्म-विसेसं तं पयरिसेणं दिसोदिसं नास-यइ सव्व-पाव-प्पणासणो। (३) एस चूलाए पढमो उद्देसओ। एसो पंच नमोक्कारो सव्व-पाव-प्पणासणो। (४) किं विहेउ मंगो निव्वाण-सुह-साहणेक्क-खमो सम्म-द्दंसणाइ आराहओ अहिंसा-लक्खणो धम्मो, तं मे लाएज्ज त्ति मंगलं (६) ममं भवाओ संसाराओ गलेज्जा तारेज्जा वा मंगलं। (७) बद्ध-पुट्ठ-निकाइय-ट्ठप्पगार-कम्म-रासिं मे गालेज्जा विलेज्जे त्ति वा मंगलं (८) एएसिं मंगलाणं अन्नेसिं च मंगलाणं सव्वेसिं। (९) किं पढमं आदीए अरहंताईणं थुई चेव हवइ मंगलं ति। (१) एस समासत्थो वित्थरत्थं तु इमं। तं जहा– (२) ते णं काले णं ते णं समए णं गोयमा जे केइ पुव्विं वावण्णिय -सद्दत्थे अरहंते भगवंते धम्म-तित्थकरे भवेज्जा, से णं परमपुज्जाणं पि पुज्जयरे भवेज्जा, जओ णं ते सव्वे वि एयलक्खण-समण्णिए भवेज्जा। तं जहा– (३) अचिंत-अप्पमेय-निरुवमानन्न-सरिस-पवर-वरुत्तम-गुणोहाहिट्ठियत्तेणं तिण्हं पि लोगाणं संजणिय-गरुय-महंत-मानसानंदे। (४) तहा य जम्मंतर-संचिय-गरुय-पुन्न-पब्भार-संविढत्त-तित्थयर-नाम-कम्मोदएणं दीहर-गिम्हायव-संताव-किलंत-सिहि-उलाणं वा पढम-पाउस-धारा-भर-वरिसंत-घन-संघायमिव परम-हिओवएस-पयाणाइणा घन-राग-दोस-मोह-मिच्छ-त्ताविरति-पमाय-दुट्ठ-किलिट्ठज्झवसायाइस- मज्जियासुह-घोर-पावकम्मायव-संतावस्स निन्नासगे भव्व-सत्ताणं। (५) अनेग-जम्मंतर संविढत्त-गुरुय-पुन्न-पब्भाराइसय-बलेणं समज्जियाउल बल-वीरिए सरियं-सत्त-परक्कमाहिट्ठियतणू। (६) सुकंत-दित्त-चारु-पायंगु-ट्ठग्ग-रूवाइसएणं सयल-गह-नक्खत्त-चंदपंतीणं, सूरिए इव पयड पयाव-दस-दिसि-पयास-विप्फुरंत-किरण-पब्भारेण निय-तेयसा विच्छायगे सयल सविज्जा-हर-नरामराणं, सदेव-दानविंदाणं सुरलोगाणं। (७) सोहग्ग-कंति-दित्ति-लावन्न-रूव-समुदय-सिरिए, साहाविय-कम्मक्खय-जनिय-दिव्व-कय-पवर-निरुवमाणन्न-सरिस-विसेस साइसयाइ-सयसयल कला-कलाव-विच्छड्डपरिदंसणेणं। (८) भवणवइ-वाणमंतर-जोइस-वेमाणियाहमिंद- सइंदच्छरा- सकिन्नर- नर- विज्जाहरस्स ससुरासुरस्सा वि णं जगस्स। (९) अहो अहो अहो अज्ज अदिट्ठपुव्वं दिट्ठमम्हेहिं इणमो सविसेसाउल-महंताचिंत-परम-च्छेरय-संदोहं सम-गाल मेवेगट्ठसमुइयं दिट्ठं ति (१०) तक्खणुप्पन्न-घन-निरंतर-बहलमप्पमेयाचिंत-अंतोसहरिस-पीयाणुरायवस-पवियंभं- तानु समय-अहिनवा-हिनव-परिणाम-विसेसत्तेणं; (११) मह मह महं ति जंपिर-परोप्पराणं विसायमुवगयं, ह ह ह धी धिरत्थु अधन्ना अपुण्णा वयं इइ निंदिर-अत्तानगम (१२) नंतर-संखुहिय-हियय-मुच्छिर-सुलद्ध-चेयण सुन्न-वुन्न-सिढिलिय-सगत्त-आउंचण-पसारणा-उम्मेस-निमेसाइ-सारिरिय-वावार-मुक्क-केवलं (१३) अनोवलक्ख-खलंत-मंद-मंद-दीह-हूहुंकार-विमिस्स-मुक्क-दीहुण्ह-बहल-नीसासे-गत्तेणं अइअभिनिविट्ठ-बुद्धी-सुनिच्छिय-मनस्स णं (१४) जगस्स (१५) किं पुन तं तवमनुचेट्ठेमो जेणेरिसं पवररिद्धिं लभेज्ज त्ति तग्गय-मनस्स णं (१६) दंसणा चेव निय-निय-वच्छत्थल-निहिप्पंत-करयलुप्पाइय-महंत मानस-चमक्कारे। (१) ता गोयमा णं एवमाइ-अनंत-गुणगणाहिट्ठिय-सरीराणं तेसिं सुगहिय-नामधेज्जाणं अरहंताणं भगवंताणं धम्मतित्थगराणं संतिए गुण-गणोहरयण-संदोदोह-संघाए (२) अहन्निसाणुसमयं जीहा-सहस्सेणं पि वागरंतो सुरवई वि अन्नयरे वा केई चउनाणी महाइसईय-छउमत्थेणं सयंभुरमणोवहिस्स व वास-कोडीहिं पि नो पारं गच्छेज्जा (३) जओ णं अपरिमिय-गुण-रयणे गोयमा अरहंते भगवंते धम्मतित्थगरे भवंति (४) ता किमित्थं भन्नउ जत्थ य णं तिलोग-नाहाणं जग-गुरुणं भुवणेक्क-बंधूणं तेलोक्क-लग्गनखंभ-पवर-वर-धम्मतित्थंकराणं केइ सुरिंदाइ-पायंगुट्ठग्ग-एग-देसाओ अनेगगुणगणालंकरि-याओ भत्ति-भरणि-ब्भरिक्क-रसियाणं, (५) सव्वेसिं पि वा सुरीसाणं अनेग-भवंतर-संचिय-अनिट्ठ-दुट्ठ-ट्ठकम्म-रासी-जनिय-दोगच्च-दोमनसादि-दुक्ख-दारिद्द-किलेस-जम्म-जरा-मरण-रोग-सोग-संतावुव्वेग-वाहि-वेयणाईणं खयट्ठाए एग-गुणस्सानंत-भागमेगं भणमाणाणं जमग-सम-गमेव दिणयरकरे इ वाणेग-गुण-गणोहे जीहग्गे वि फुरंति, (६) ताइं च न सक्कासिंदा वि देवगणा समकालं भाणिऊणं, किं पुन अकेवली मंस-चक्खुणो (७) ता गोयमा णं एस एत्थं परमत्थे वियाणेयव्वं। जहा–णं जइ तित्थगराणं संतिए गुण-गणोहे तित्थयरे चेव वायरंति, न उण अन्ने, जओ णं सातिसया तेसिं भारती। (१) अहवा गोयमा किमेत्थ पभूय-वागरणेणं (२) सारत्थं भन्नए। तं जहा–
Sutra Meaning : ભગવન્‌ ! શું આ ચિંતામણી કલ્પવૃક્ષ સમાન પંચમંગલ મહાશ્રુતસ્કંધના સૂત્ર અને અર્થ પ્રરૂપેલા છે ? હે ગૌતમ ! આ અચિંત્ય ચિંતામણી કલ્પવૃક્ષ સમ મનોવાંછિત પૂર્ણ કરનાર શ્રુતસ્કંધના સૂત્ર અને અર્થ પ્રરૂપેલ છે. તે આ રીતે – જેમ તલમાં તેલ, કમલમાં મકરંદ, સર્વલોકમાં પંચાસ્તિકાય વ્યાપીને રહેલા છે, તેમ આ પંચમંગલ મહાશ્રુતસ્કંધ વિશે સમગ્ર આગમમાં યથાર્થ ક્રિયા વ્યાપીને રહેલી છે. સર્વભૂતોના ગુણો સ્વભાવોનું કથન કરેલું છે. તે પરમ સ્તુતિકોની. ... આ સર્વ જગતમાં જે કોઈ ભૂતકાળ કે ભવિષ્યકાળમાં ઉત્તમ થયા હોય તે સર્વે સ્તુતિ કરવા યોગ્ય છે. તેવા સર્વોત્તમ અને ગમવાળા હોય તો માત્ર અરિહંતાદિ પાંચ જ છે. તે સિવાય કોઈ સર્વોત્તમ નથી. તેઓ – અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુઓ છે. આ પંચ પરમેષ્ઠિઓમાં યથાર્થ ગુણસદ્‌ભાવ હોય તો આ પ્રમાણે જણાવેલો છે – ૧. મનુષ્યો, દેવો, અસુરોવાળા આ સર્વ જગતને આઠ મહાપ્રાતિહાર્યો આદિના પૂજાતિશયથી ઓળખાતા અસાધારણ, અચિંત્ય પ્રભાવવાળા, કેવળજ્ઞાન પામેલા, શ્રેષ્ઠ ઉત્તમતાને વરેલા હોવાથી અરહંત, ૨. સર્વ કર્મક્ષય પામેલા હોવાથી ભવાંકુર સમગ્રપણે બળી ગયેલ હોવાથી ફરી તેમને આ સંસારમાં ઉત્પન્ન થવાનું નથી. તેથી અરુહંત, ૩. અતિ દુઃખ કરી જેના ઉપર જીત મેળવી શકાય તેવા સમગ્ર આઠે કર્મ શત્રુઓને નિર્મથન કરી હણી નાંખ્યા છે, નિર્દલન કરી નાંખ્યા છે, અંત કર્યો છે, પરાભવ કર્યો છે, તે કારણે તેઓ અરિહંત કહેવાય છે. આ રીતે અરહંત ની અનેક પ્રકારે વ્યાખ્યા કરાય છે. પ્રજ્ઞાપના કરાય છે. પ્રરૂપણા કરાય છે. કહેવાય છે. ઉપદેશાય છે. તથા સિદ્ધ ભગવંતો પરમાનંદ મહોત્સવમાં મહાલતા, મહાકલ્યાણને પામેલા, નિરૂપમ સુખને ભોગવતા, નિષ્કંપ શુક્લ ધ્યાનાદિના અચિંત્ય સામર્થ્યથી, સ્વજીવ વીર્યથી યોગ નિરોધ કરવારૂપ મહાપ્રયત્નથી જેઓ સિદ્ધ થયેલા છે. અથવા તો આઠ પ્રકારનો કર્મક્ષય થવાથી જેમણે સિદ્ધપણાની સાધના કરી છે, એવા સિદ્ધ ભગવંતો કે શુક્લ ધ્યાનરૂપ અગ્નિથી બાંધેલા કર્મો ભસ્મીભૂત કરીને જે સિદ્ધ થાય છે. તેવા સિદ્ધ ભગવંતો, સિદ્ધ કર્યા છે – પૂર્ણ થયા છે – રહિત થયા છે સમગ્ર પ્રયોજન સમૂહ જેઓને એવા સિદ્ધ ભગવંતો. તેઓ સ્ત્રી – પુરુષ – નપુંસક લિંગે યાવત્‌ સ્વયંબુદ્ધાદિપણે કર્મક્ષય કરીને સિદ્ધ થયા. એમ અનેક પ્રકારે સિદ્ધોની પ્રરૂપણા કરાય છે. ૧૮૦૦૦ શીલાંગોએ આશ્રય કરેલા દેહવાળા ૩૬ ભેદે જ્ઞાનાદિ આચારને નિરંતર આચરનારા તેથી આચાર્ય. સર્વે સત્વો તેમજ શિષ્ય સમુદાયનું હિત આચરનારા હોવાથી આચાર્ય પ્રાણના ત્યાગમાં પણ પૃથ્વીકાયાદિ જીવોનો સમારંભ આચરે. આરંભને ન અનુમોદે, કોઈએ મોટો અપરાધ કરેલો હોય તો પણ તેમના ઉપર મનથી પણ પાપ ન આચરે તે આચાર્ય કહેવાય છે. આ રીતે નામ સ્થાપનાદિ અનેક ભેદોથી પ્રરૂપિત છે. સારી રીતે આશ્રવ દ્વારોને બંધ કરેલા, મન – વચન – કાયાના સુંદર યોગમાં ઉપયોગવાળા, વિધિપૂર્વક સ્વર, વ્યંજન, માત્રા, બિંદુ, પદ, અક્ષરથી વિશુદ્ધ બાર અંગો – શ્રુતજ્ઞાન ભણનાર અને ભણાવનારા તથા બીજાના અને પોતાના મોક્ષ ઉપાય જેઓ વિચારે છે, તે ઉપાધ્યાય. સ્થિર પરિચિત કરેલ અનંતગમ પર્યાય વસ્તુ સહિત દશાંગી અને શ્રુતજ્ઞાન એકાગ્ર મનથી ચિંતવે, સ્મરણ કરે, ધ્યાન કરે તે ઉપાધ્યાય. અત્યંત કષ્ટવાળા, ઉગ્ર – ઉગ્રતર ઘોર તપ અને ચારિત્રવાળા, અનેક વ્રત – નિયમ, ઉપવાસ, વિવિધ અભિગ્રહ, સંયમ પાલન, સમતા સહિત પરીષહ – ઉપસર્ગ સહન કરનારા, સર્વ દુઃખરહિત મોક્ષની સાધના કરનારા તે સાધુ ભગવંત કહેવાય. આ પાંચેને કરેલો નમસ્કાર શું કરશે? જ્ઞાનાવરણીય આદિ સર્વ પાપકર્મ વિશેષનો દરેક દિશામાં નાશ કરે. આ પદ ચૂલિકામાં પહેલો ઉદ્દેશો કહેવાય ‘એસો પંચ નમુક્કારો – સવ્વપાવપ્પણાસણો.’ આ ઉદ્દેશો કેવા પ્રકારનો છે ? મંગલાણ ય સવ્વેસિં પઢમં હવઈ મંગલં, તેમાં ‘મંગલ’ શબ્દનો અર્થ નિર્વાણસુખ થાય છે. તેવા મોક્ષસુખને સાધી આપવામાં સમર્થ એવા સમ્યગ્‌ દર્શનાદિ સ્વરૂપવાળો, અહિંસા લક્ષ ધર્મ જે મને લાવી આપે તે મંગલ. અથવા મને ભવ – સંસારથી ગાળે – તારે તે મંગલ. અથવા બદ્ધ, સ્પૃષ્ટ, નિકાચિત એવા આઠે પ્રકારના મારા કર્મ સમૂહને જે ગાળે – નાશ પમાડે તે મંગલ. આ મંગલ અને બીજા સર્વ મંગલોમાં શો તફાવત છે ? પહેલાં આદિમાં અરિહંતની સ્તુતિ એ જ મંગલ છે. આ અર્થ સંક્ષેપ થકી કહ્યો, વિસ્તૃત અર્થ આ પ્રમાણે – તે કાળે, તે સમયે હે ગૌતમ ! જેનો શબ્દાર્થ આગળ કહેવાયો છે, એવા જે કોઈ ધર્મ તીર્થંકર થાય છે, તેઓ પૂજ્યોના પણ વિશેષ પૂજ્ય હોય છે. કેમ કે તે સર્વે અહીં આગળ જણાવીશું તેવા લક્ષણોથી યુક્ત હોય છે. અચિંત્ય, અપ્રમેય, નિરૂપમ, અતુલ્ય, શ્રેષ્ઠ – શ્રેષ્ઠતર એવા ગુણસમૂહથી અધિષ્ઠિત હોવાના કારણે, ત્રણે લોકના અતિ મહાન મનના આનંદને ઉત્પન્ન કરનારા છે. લાંબા ગ્રીષ્મકાળના તાપથી સંતપ્ત મયૂરોને જેમ પ્રથમ વર્ષાધારાનો સમૂહ શાંતિ પમાડે, તેમ અનેક જન્માંતરોમાં ઉપાર્જિત મહાપુન્ય સ્વરૂપ તીર્થંકર નામકર્મના ઉદયથી અરિહંતો ઉત્તમ હિતોપદેશ થકી સજ્જડ રાગ, દ્વેષ, મોહ, મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, સંક્લિષ્ટ પરિણામાદિ બદ્ધ અશુભ ઘોર પાપકર્મોથી થતા ભવ્ય જીવોના સંતાપનો નાશ કરનારા હોય છે. સર્વને જાણનાર હોવાથી સર્વજ્ઞ છે. અનેક જન્મોથી ઉપાર્જિત મહાપુન્ય સમૂહથી જગતમાં અતુલ્ય, અખૂટ બળ – વીર્ય – ઐશ્વર્ય – સત્ત્વ પરાક્રમયુક્ત દેહવાળા હોય છે. તેમના મનોહર દેદીપ્યમાન પગના અંગૂઠાના અગ્રભાગનું રૂપની પાસે, જેમ દશે દિશામાં પ્રકાશિત, પ્રગટ પ્રતાપી કિરણોના સમૂહથી સર્વે ગ્રહો – નક્ષત્રો આદિની શ્રેણીને તેજહીન બનાવે છે, તેમ તીર્થંકરના શરીરના રૂપ – તેજથી સર્વે વિદ્યાધર, દેવાંગનાદિ, દેવો, સૌભાગ્ય – કાંતિ – દીપ્તિ – લાવણ્ય અને રૂપની સમગ્ર શોભા નિસ્તેજ થઈ જાય છે. સ્વાભાવિક એવા ચાર, કર્મક્ષયથી અગિયાર, દેવે કરેલા ઓગણીશ એમ ૩૪ – અતિશયો એવા શ્રેષ્ઠ, નિરૂપમ, અસાધારણ હોય છે, જેના દર્શનથી ભવનપતિ, વ્યંતર, જ્યોતિષ્ક, વૈમાનિક, અહમિન્દ્ર, ઇન્દ્ર, અપ્સરા, કિન્નર, નર, વિદ્યાધર, સુર – અસુર સહિત જગતના જીવોને આશ્ચર્ય થાય છે કે અરે ! આપણે અત્યાર સુધી ક્યારેય ન જોયેલ એવું આજે જોયું. અતુલ, મહાન, અચિંત્ય ગુણોનો પણ આશ્ચર્ય સમૂહ એક જ વ્યક્તિમાં છે. આવા શુભ પરિણામથી તે સમયે અત્યંત ગાઢ, સતત ઉત્પન્ન પ્રમોદવાળા થયા. હર્ષ અને અનુરાગથી સ્ફૂરાયમાન થતા નવા – નવા પરિણામોથી પરસ્પર હર્ષના વચનો બોલવા લાગ્યા. વિહાર કરી ભગવંત ચાલ્યા ત્યારે આત્મ નિંદા કરતા પરસ્પર કહેવા લાગ્યા કે ખરેખર આપણે ધિક્કારપાત્ર છીએ, અધન્ય છીએ, પુન્યહીન છીએ. સંક્ષોભ હૃદયવાળા તે મૂર્ચ્છા પામ્યા, મુશ્કેલીથી ભાનમાં આવ્યા. તેમના ગાત્રો ખેંચાવાથી અતિ શિથિલ થઈ ગયા. શરીર સંકોચ કરવો, હાથ – પગ લંબાવવા, પ્રસન્નતા બતાવવી, આંખમાં પલકારા થવા, શરીરની ક્રિયા બંધ પડી ગઈ. ન સમજાય તેવા સ્ખલિત મંદ – મંદ શબ્દો બોલવા લાગ્યા. મંદ મંદ હુંકાર સાથે લાંબા ઉષ્ણ નિઃસાસા મૂકવા લાગ્યા. અતિ બુદ્ધિશાળી પુરુષો જ તેના મનનો યથાર્થ નિર્ણય કરી શક્યા. જગતના પ્રાણી વિચારવા લાગ્યા કે કેવા તપના સેવનથી આવી શ્રેષ્ઠ ઋદ્ધિ મેળવી શકાતી હશે ? તેમની ઋદ્ધિ સમૃદ્ધિના દર્શનથી આશ્ચર્ય પામી પોતાના વક્ષઃસ્થળ ઉપર હસ્તતલ સ્થાપતા મનને ચમત્કાર પમાડનાર મોટું આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરતા હતા. ગૌતમ ! આવા અનંત ગુણવાળા શરીરી, આદરથી ગ્રહણ કરાતા નામવાળા ધર્મતીર્થને પ્રવર્તાવનારા અરિહંતના ગુણસમૂહરૂપી રત્નનિધાનનું વર્ણન ઇંદ્ર, અન્ય કોઈ ચારજ્ઞાની, મહાઅતિશય વાળા છદ્મસ્થ પણ રાત દિવસ હજારો જીભોથી કરોડો વર્ષ સુધી કરે તો પણ સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર જેમ પાર પામી ન શકાય, તેમ અરિહંતના ગુણ વર્ણવી શકાતા નથી. કેમ કે ગૌતમ ! ધર્મતીર્થ પ્રવર્તક અરિહંતો અપરિમિત ગુણવાળા હોય છે. વધુ કેટલું કહેવું ? ત્રિલોકનાથ, જગત ગુરુ, ત્રિભુવન બંધુ, ત્રિલોકના તેવા ઉત્તમ ગુણોના આધારભૂત શ્રેષ્ઠ તીર્થંકરના ચરણના અંગૂઠાના અગ્રભાગ પણ અનેક ગુણોથી શોભિત છે. તેમા અનંતમાં ભાગનું રૂપ ઇન્દ્રાદિ વર્ણવવા સમર્થ નથી. દેવો, ઇન્દ્રો કે કોઈ ભક્તિ તરબોળ પુરુષો અનેક જન્મોમાં ઉપાર્જિત અનિષ્ટ દુષ્ટ કર્મરાશિ જનિત દુર્ગતિ, ઉદ્વેગાદિ દુઃખ, દારિદ્ર, કલેશ, જન્મ – જરા – મરણ, રોગ, શોક, સંતાપ, ખિન્નતા, વ્યાધિ આદિના ક્ષયને માટે તેમના અંગૂઠાના ગુણોનું વર્ણન કરવા માંડે તો સૂર્યના કિરણોના સમૂહની જેમ ભગવંતના અનેક ગુણસમૂહ એક સાથે તેમના જિહ્વાના અગ્રભાગે સ્ફૂરાયમાન થાય છે. તેને ઇંદ્ર સહિત દેવગણ એક સાથે બોલવા લાગે તો પણ વર્ણવવા શક્તિમાન નથી. તો પછી ચર્મચક્ષુ વાળા એ કેવલીઓ શું કહી શકે ? તેથી હે ગૌતમ ! આ વિષયમાં પરમાર્થ આ સમજવો કે ભગવંતના ગુણ સમૂહને માત્ર કેવળજ્ઞાની તીર્થંકરો જ કહી શકવા શક્તિમાન છે. બીજા કોઈ નહીં. કેમ કે તેમની વાણી સાતિશય હોય છે. અથવા ગૌતમ ! આ વિષયમાં બહુ કહેવાથી શું ? તેનો સારરૂપ અર્થ જણાવુ છું, તે આ પ્રમાણે –
Mool Sutra Transliteration : [sutra] (1) se bhayavam kimeyassa achimta-chimtamani-kappa-bhuyassa nam pamchamamgala-mahasuyakkhamdhassa suttattham pannattam goyama (2) iyam eyassa achimta-chimtamani-kappa-bhuyassa nam pamchamamgala-mahasuyakkhamdhassa nam suttattham-pannattam (3) tam jaha–je nam esa pamchamam-gala-mahasuyakkhamdhe se nam sayalagamamtaro vavatti tila-tela-kamala-mayaramdavva savvaloe pamchatthikayamiva, (4) jahattha kiriyanugaya-sabbhuya-gunukkittane, jahichchhiya-phala-pasahage cheva parama-thuivae (5) se ya paramathui kesim kayavva savva-jaguttamanam. (6) savva-jaguttamuttame ya je kei bhue, je kei bhavimsu, je kei bhavissamti, te savve cheva arahamtadao cheva no namanne ti. (7) te ya pamchaha 1 arahamte, 2 siddhe, 3 ayarie, 4 uvajjhae, 5 sahavo ya. (1) tattha eesim cheva gabbhattha-sabbhavo imo. (2) tam jaha–sa-naramarasurassa nam savvasseva jagassa attha-maha-padi-herai-puyaisaova-lakkhiyam, anannam-sarisamachimtamappameyam kevalahitthiyam pavaruttamattam arahamti tti arahamta. (3) asesa-kamma-kkhaenam niddaddha-bhavamkurattao na puneha bhavamti jammam ti uvavajjamti va aruhamta va, (4) nimmahiya nihaya-niddaliya-viluya-nitthaviya-abhibhuya-sudujjayasesa-attha-payarakamma-riuttao va arihamte i va. (5) evamete anegaha pannavijjamti, paruvijjamti, aghavijjamti, patthavijjamti, damsijjamti, uvadamsijjamti. (6) taha-siddhani paramanamda-mahusava mahakallana-niruvama-sokkhani, nippakampa-sukka jjhanai-achimta-satti-samatthao sajivavirieyam joga-nirohaina maha-payattenitti siddha. (7) attha-ppayara-kammakkha-ena va siddham sajjhametesim ti siddha. (8) siya-majjhayamesimiti va siddha, (9) siddhe nitthie pahine sayala-paoyana-vaya-kayambametesimiti va siddha. (10) evamete itthi-purisa-napumsa-salimga-annalimga-gihilimga-patteya-buddha- [buddha]-bohiya-java nam kamma-kkhaya-siddha ya bhedehi nam anegaha pannavijjamti. (11) taha-attharasa-silamga-sahassahitthiya-tanu chhattisaivihamayaram jahatthiyamagilae-mahanni-sanusamayam ayaramti pavattayamti tti ayariya. (12) paramappano ya hiyamayaramti tti ayariya (13) bhavva satta-sisa-gananam va hiyamayaramti ayariya. (14) pana-parichchae vi u pudhavadinam samarambham nayaramti nayarambhamti, nanujanamti va ayariya (15) sumahavaraddhe vi na kassai manasa vi pavamayaramti tti va ayariya. (16) evamete nama-thavanadihim anegaha pannavijjamti. (17) taha-susamvudasava-dare-mano-vai-kaya-jogatta-uvautte, vihina sara-vamjana-matta-bimdu-payakkhara-visuddha-duvalasamga-suya-nanajjhayana-jjhavanenam paramappano ya mokkhovayam jjhayamti tti uvajjhae. (18) thira-parichiyamanamta-gama-pajjava-tthehim va duvalasamgam suyananam chimtamti nusaramti, egagga-manasa jhayamti tti va uvajjhae. (19) evamete hi anegaha pannavijjamti. (20) taha–achchamta-kattha-ugguggayara-ghoratava-charanai-anegavaya-niyamovavasa-nanabhiggaha-visesa-samjama-parivalana-sammam-parisahovasaggahiyasanenam savva-dukkha-vimokkham mokkham sahayamti tti sahavo. (21) imae chulae bhavijjai (22) etesim namokkaro. (1) eso pamcha namokkaro kim karejja (2) savvam pavam nanavaraniyadi-kamma-visesam tam payarisenam disodisam nasa-yai savva-pava-ppanasano. (3) esa chulae padhamo uddesao. Eso pamcha namokkaro savva-pava-ppanasano. (4) kim viheu mamgo nivvana-suha-sahanekka-khamo samma-ddamsanai arahao ahimsa-lakkhano dhammo, tam me laejja tti mamgalam (6) mamam bhavao samsarao galejja tarejja va mamgalam. (7) baddha-puttha-nikaiya-tthappagara-kamma-rasim me galejja vilejje tti va mamgalam (8) eesim mamgalanam annesim cha mamgalanam savvesim. (9) kim padhamam adie arahamtainam thui cheva havai mamgalam ti. (1) esa samasattho vittharattham tu imam. Tam jaha– (2) te nam kale nam te nam samae nam goyama je kei puvvim vavanniya -saddatthe arahamte bhagavamte dhamma-titthakare bhavejja, se nam paramapujjanam pi pujjayare bhavejja, jao nam te savve vi eyalakkhana-samannie bhavejja. Tam jaha– (3) achimta-appameya-niruvamananna-sarisa-pavara-varuttama-gunohahitthiyattenam tinham pi loganam samjaniya-garuya-mahamta-manasanamde. (4) taha ya jammamtara-samchiya-garuya-punna-pabbhara-samvidhatta-titthayara-nama-kammodaenam dihara-gimhayava-samtava-kilamta-sihi-ulanam va padhama-pausa-dhara-bhara-varisamta-ghana-samghayamiva parama-hiovaesa-payanaina ghana-raga-dosa-moha-michchha-ttavirati-pamaya-duttha-kilitthajjhavasayaisa- majjiyasuha-ghora-pavakammayava-samtavassa ninnasage bhavva-sattanam. (5) anega-jammamtara samvidhatta-guruya-punna-pabbharaisaya-balenam samajjiyaula bala-virie sariyam-satta-parakkamahitthiyatanu. (6) sukamta-ditta-charu-payamgu-tthagga-ruvaisaenam sayala-gaha-nakkhatta-chamdapamtinam, surie iva payada payava-dasa-disi-payasa-vipphuramta-kirana-pabbharena niya-teyasa vichchhayage sayala savijja-hara-naramaranam, sadeva-danavimdanam suraloganam. (7) sohagga-kamti-ditti-lavanna-ruva-samudaya-sirie, sahaviya-kammakkhaya-janiya-divva-kaya-pavara-niruvamananna-sarisa-visesa saisayai-sayasayala kala-kalava-vichchhaddaparidamsanenam. (8) bhavanavai-vanamamtara-joisa-vemaniyahamimda- saimdachchhara- sakinnara- nara- vijjaharassa sasurasurassa vi nam jagassa. (9) aho aho aho ajja aditthapuvvam ditthamamhehim inamo savisesaula-mahamtachimta-parama-chchheraya-samdoham sama-gala mevegatthasamuiyam dittham ti (10) takkhanuppanna-ghana-niramtara-bahalamappameyachimta-amtosaharisa-piyanurayavasa-paviyambham- tanu samaya-ahinava-hinava-parinama-visesattenam; (11) maha maha maham ti jampira-paropparanam visayamuvagayam, ha ha ha dhi dhiratthu adhanna apunna vayam ii nimdira-attanagama (12) namtara-samkhuhiya-hiyaya-muchchhira-suladdha-cheyana sunna-vunna-sidhiliya-sagatta-aumchana-pasarana-ummesa-nimesai-saririya-vavara-mukka-kevalam (13) anovalakkha-khalamta-mamda-mamda-diha-huhumkara-vimissa-mukka-dihunha-bahala-nisase-gattenam aiabhinivittha-buddhi-sunichchhiya-manassa nam (14) jagassa (15) kim puna tam tavamanuchetthemo jenerisam pavarariddhim labhejja tti taggaya-manassa nam (16) damsana cheva niya-niya-vachchhatthala-nihippamta-karayaluppaiya-mahamta manasa-chamakkare. (1) ta goyama nam evamai-anamta-gunaganahitthiya-sariranam tesim sugahiya-namadhejjanam arahamtanam bhagavamtanam dhammatitthagaranam samtie guna-ganoharayana-samdodoha-samghae (2) ahannisanusamayam jiha-sahassenam pi vagaramto suravai vi annayare va kei chaunani mahaisaiya-chhaumatthenam sayambhuramanovahissa va vasa-kodihim pi no param gachchhejja (3) jao nam aparimiya-guna-rayane goyama arahamte bhagavamte dhammatitthagare bhavamti (4) ta kimittham bhannau jattha ya nam tiloga-nahanam jaga-gurunam bhuvanekka-bamdhunam telokka-lagganakhambha-pavara-vara-dhammatitthamkaranam kei surimdai-payamgutthagga-ega-desao anegagunaganalamkari-yao bhatti-bharani-bbharikka-rasiyanam, (5) savvesim pi va surisanam anega-bhavamtara-samchiya-anittha-duttha-tthakamma-rasi-janiya-dogachcha-domanasadi-dukkha-daridda-kilesa-jamma-jara-marana-roga-soga-samtavuvvega-vahi-veyanainam khayatthae ega-gunassanamta-bhagamegam bhanamananam jamaga-sama-gameva dinayarakare i vanega-guna-ganohe jihagge vi phuramti, (6) taim cha na sakkasimda vi devagana samakalam bhaniunam, kim puna akevali mamsa-chakkhuno (7) ta goyama nam esa ettham paramatthe viyaneyavvam. Jaha–nam jai titthagaranam samtie guna-ganohe titthayare cheva vayaramti, na una anne, jao nam satisaya tesim bharati. (1) ahava goyama kimettha pabhuya-vagaranenam (2) sarattham bhannae. Tam jaha–
Sutra Meaning Transliteration : Bhagavan ! Shum a chimtamani kalpavriksha samana pamchamamgala mahashrutaskamdhana sutra ane artha prarupela chhe\? He gautama ! A achimtya chimtamani kalpavriksha sama manovamchhita purna karanara shrutaskamdhana sutra ane artha prarupela chhe. Te a rite – jema talamam tela, kamalamam makaramda, sarvalokamam pamchastikaya vyapine rahela chhe, tema a pamchamamgala mahashrutaskamdha vishe samagra agamamam yathartha kriya vyapine raheli chhe. Sarvabhutona guno svabhavonum kathana karelum chhe. Te parama stutikoni.\... A sarva jagatamam je koi bhutakala ke bhavishyakalamam uttama thaya hoya te sarve stuti karava yogya chhe. Teva sarvottama ane gamavala hoya to matra arihamtadi pamcha ja chhe. Te sivaya koi sarvottama nathi. Teo – arihamta, siddha, acharya, upadhyaya ane sadhuo chhe. A pamcha parameshthiomam yathartha gunasadbhava hoya to a pramane janavelo chhe – 1. Manushyo, devo, asurovala a sarva jagatane atha mahapratiharyo adina pujatishayathi olakhata asadharana, achimtya prabhavavala, kevalajnyana pamela, shreshtha uttamatane varela hovathi arahamta, 2. Sarva karmakshaya pamela hovathi bhavamkura samagrapane bali gayela hovathi phari temane a samsaramam utpanna thavanum nathi. Tethi aruhamta, 3. Ati duhkha kari jena upara jita melavi shakaya teva samagra athe karma shatruone nirmathana kari hani namkhya chhe, nirdalana kari namkhya chhe, amta karyo chhe, parabhava karyo chhe, te karane teo arihamta kahevaya chhe. A rite arahamta ni aneka prakare vyakhya karaya chhe. Prajnyapana karaya chhe. Prarupana karaya chhe. Kahevaya chhe. Upadeshaya chhe. Tatha siddha bhagavamto paramanamda mahotsavamam mahalata, mahakalyanane pamela, nirupama sukhane bhogavata, nishkampa shukla dhyanadina achimtya samarthyathi, svajiva viryathi yoga nirodha karavarupa mahaprayatnathi jeo siddha thayela chhe. Athava to atha prakarano karmakshaya thavathi jemane siddhapanani sadhana kari chhe, eva siddha bhagavamto ke shukla dhyanarupa agnithi bamdhela karmo bhasmibhuta karine je siddha thaya chhe. Teva siddha bhagavamto, siddha karya chhe – purna thaya chhe – rahita thaya chhe samagra prayojana samuha jeone eva siddha bhagavamto. Teo stri – purusha – napumsaka limge yavat svayambuddhadipane karmakshaya karine siddha thaya. Ema aneka prakare siddhoni prarupana karaya chhe. 18000 shilamgoe ashraya karela dehavala 36 bhede jnyanadi acharane niramtara acharanara tethi acharya. Sarve satvo temaja shishya samudayanum hita acharanara hovathi acharya pranana tyagamam pana prithvikayadi jivono samarambha achare. Arambhane na anumode, koie moto aparadha karelo hoya to pana temana upara manathi pana papa na achare te acharya kahevaya chhe. A rite nama sthapanadi aneka bhedothi prarupita chhe. Sari rite ashrava dvarone bamdha karela, mana – vachana – kayana sumdara yogamam upayogavala, vidhipurvaka svara, vyamjana, matra, bimdu, pada, aksharathi vishuddha bara amgo – shrutajnyana bhananara ane bhanavanara tatha bijana ane potana moksha upaya jeo vichare chhe, te upadhyaya. Sthira parichita karela anamtagama paryaya vastu sahita dashamgi ane shrutajnyana ekagra manathi chimtave, smarana kare, dhyana kare te upadhyaya. Atyamta kashtavala, ugra – ugratara ghora tapa ane charitravala, aneka vrata – niyama, upavasa, vividha abhigraha, samyama palana, samata sahita parishaha – upasarga sahana karanara, sarva duhkharahita mokshani sadhana karanara te sadhu bhagavamta kahevaya. A pamchene karelo namaskara shum karashe? Jnyanavaraniya adi sarva papakarma visheshano dareka dishamam nasha kare. A pada chulikamam pahelo uddesho kahevaya ‘eso pamcha namukkaro – savvapavappanasano.’ a uddesho keva prakarano chhe\? Mamgalana ya savvesim padhamam havai mamgalam, temam ‘mamgala’ shabdano artha nirvanasukha thaya chhe. Teva mokshasukhane sadhi apavamam samartha eva samyag darshanadi svarupavalo, ahimsa laksha dharma je mane lavi ape te mamgala. Athava mane bhava – samsarathi gale – tare te mamgala. Athava baddha, sprishta, nikachita eva athe prakarana mara karma samuhane je gale – nasha pamade te mamgala. A mamgala ane bija sarva mamgalomam sho taphavata chhe\? Pahelam adimam arihamtani stuti e ja mamgala chhe. A artha samkshepa thaki kahyo, vistrita artha a pramane – te kale, te samaye he gautama ! Jeno shabdartha agala kahevayo chhe, eva je koi dharma tirthamkara thaya chhe, teo pujyona pana vishesha pujya hoya chhe. Kema ke te sarve ahim agala janavishum teva lakshanothi yukta hoya chhe. Achimtya, aprameya, nirupama, atulya, shreshtha – shreshthatara eva gunasamuhathi adhishthita hovana karane, trane lokana ati mahana manana anamdane utpanna karanara chhe. Lamba grishmakalana tapathi samtapta mayurone jema prathama varshadharano samuha shamti pamade, tema aneka janmamtaromam uparjita mahapunya svarupa tirthamkara namakarmana udayathi arihamto uttama hitopadesha thaki sajjada raga, dvesha, moha, mithyatva, avirati, pramada, samklishta parinamadi baddha ashubha ghora papakarmothi thata bhavya jivona samtapano nasha karanara hoya chhe. Sarvane jananara hovathi sarvajnya chhe. Aneka janmothi uparjita mahapunya samuhathi jagatamam atulya, akhuta bala – virya – aishvarya – sattva parakramayukta dehavala hoya chhe. Temana manohara dedipyamana pagana amguthana agrabhaganum rupani pase, jema dashe dishamam prakashita, pragata pratapi kiranona samuhathi sarve graho – nakshatro adini shrenine tejahina banave chhe, tema tirthamkarana sharirana rupa – tejathi sarve vidyadhara, devamganadi, devo, saubhagya – kamti – dipti – lavanya ane rupani samagra shobha nisteja thai jaya chhe. Svabhavika eva chara, karmakshayathi agiyara, deve karela oganisha ema 34 – atishayo eva shreshtha, nirupama, asadharana hoya chhe, jena darshanathi bhavanapati, vyamtara, jyotishka, vaimanika, ahamindra, indra, apsara, kinnara, nara, vidyadhara, sura – asura sahita jagatana jivone ashcharya thaya chhe ke are ! Apane atyara sudhi kyareya na joyela evum aje joyum. Atula, mahana, achimtya gunono pana ashcharya samuha eka ja vyaktimam chhe. Ava shubha parinamathi te samaye atyamta gadha, satata utpanna pramodavala thaya. Harsha ane anuragathi sphurayamana thata nava – nava parinamothi paraspara harshana vachano bolava lagya. Vihara kari bhagavamta chalya tyare atma nimda karata paraspara kaheva lagya ke kharekhara apane dhikkarapatra chhie, adhanya chhie, punyahina chhie. Samkshobha hridayavala te murchchha pamya, mushkelithi bhanamam avya. Temana gatro khemchavathi ati shithila thai gaya. Sharira samkocha karavo, hatha – paga lambavava, prasannata batavavi, amkhamam palakara thava, sharirani kriya bamdha padi gai. Na samajaya teva skhalita mamda – mamda shabdo bolava lagya. Mamda mamda humkara sathe lamba ushna nihsasa mukava lagya. Ati buddhishali purusho ja tena manano yathartha nirnaya kari shakya. Jagatana prani vicharava lagya ke keva tapana sevanathi avi shreshtha riddhi melavi shakati hashe\? Temani riddhi samriddhina darshanathi ashcharya pami potana vakshahsthala upara hastatala sthapata manane chamatkara pamadanara motum ashcharya utpanna karata hata. Gautama ! Ava anamta gunavala shariri, adarathi grahana karata namavala dharmatirthane pravartavanara arihamtana gunasamuharupi ratnanidhananum varnana imdra, anya koi charajnyani, mahaatishaya vala chhadmastha pana rata divasa hajaro jibhothi karodo varsha sudhi kare to pana svayambhuramana samudra jema para pami na shakaya, tema arihamtana guna varnavi shakata nathi. Kema ke gautama ! Dharmatirtha pravartaka arihamto aparimita gunavala hoya chhe. Vadhu ketalum kahevum\? Trilokanatha, jagata guru, tribhuvana bamdhu, trilokana teva uttama gunona adharabhuta shreshtha tirthamkarana charanana amguthana agrabhaga pana aneka gunothi shobhita chhe. Tema anamtamam bhaganum rupa indradi varnavava samartha nathi. Devo, indro ke koi bhakti tarabola purusho aneka janmomam uparjita anishta dushta karmarashi janita durgati, udvegadi duhkha, daridra, kalesha, janma – jara – marana, roga, shoka, samtapa, khinnata, vyadhi adina kshayane mate temana amguthana gunonum varnana karava mamde to suryana kiranona samuhani jema bhagavamtana aneka gunasamuha eka sathe temana jihvana agrabhage sphurayamana thaya chhe. Tene imdra sahita devagana eka sathe bolava lage to pana varnavava shaktimana nathi. To pachhi charmachakshu vala e kevalio shum kahi shake\? Tethi he gautama ! A vishayamam paramartha a samajavo ke bhagavamtana guna samuhane matra kevalajnyani tirthamkaro ja kahi shakava shaktimana chhe. Bija koi nahim. Kema ke temani vani satishaya hoya chhe. Athava gautama ! A vishayamam bahu kahevathi shum\? Teno sararupa artha janavu chhum, te a pramane –