Sutra Navigation: Jivajivabhigam ( જીવાભિગમ ઉપાંગ સૂત્ર )

Search Details

Mool File Details

Anuvad File Details

Sr No : 1105814
Scripture Name( English ): Jivajivabhigam Translated Scripture Name : જીવાભિગમ ઉપાંગ સૂત્ર
Mool Language : Ardha-Magadhi Translated Language : Gujarati
Chapter :

द्विविध जीव प्रतिपत्ति

 Translated Chapter :

દ્વિવિધ જીવ પ્રતિપત્તિ
Section : Translated Section :
Sutra Number : 14 Category : Upang-03
Gatha or Sutra : Sutra Sutra Anuyog :
Author : Deepratnasagar Original Author : Gandhar
 
Century : Sect : Svetambara1
Source :
 
Mool Sutra : [सूत्र] तेसि णं भंते! जीवाणं कइ सरीरगा पन्नत्ता? गोयमा! तओ सरीरगा पन्नत्ता, तं जहा–ओरालिए तेयए कम्मए। तेसि णं भंते! जीवाणं केमहालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता? गोयमा! जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइ-भागं, उक्कोसेणवि अंगुलासंखेज्जइभागं। तेसि णं भंते! जीवाणं सरीरा किं संघयणा पन्नत्ता? गोयमा! छेवट्टसंघयणा पन्नत्ता। तेसि णं भंते! जीवाणं सरीरा किं संठिया पन्नत्ता? गोयमा! मसूरचंदसंठिया पन्नत्ता। तेसि णं भंते! जीवाणं कति कसाया पन्नत्ता? गोयमा! चत्तारि कसाया पन्नत्ता, तं जहा–कोहकसाए मानकसाए मायाकसाए लोहकसाए। तेसि णं भंते! जीवाणं कति सण्णाओ पन्नत्ताओ? गोयमा! चत्तारि सण्णाओ पन्नत्ताओ, तं जहा–आहारसण्णा भयसण्णा मेहुणसण्णा परिग्गहसण्णा। तेसि णं भंते! जीवाणं कइ लेसाओ पन्नत्ताओ? गोयमा! तिन्नि लेस्साओ पन्नत्ताओ, तं जहा–कण्हलेस्सा नीललेस्सा काउलेस्सा। तेसि णं भंते! जीवाणं कइ इंदियाइं पन्नत्ताइं? गोयमा! एगे फासिंदिए पन्नत्ते। तेसि णं भंते! जीवाणं कइ समुग्घाया पन्नत्ता? गोयमा! तओ समुग्घाया पन्नत्ता, तं जहा–वेयणासमुग्घाए कसायसमुग्घाए मारणंतियसमुग्घाए। ते णं भंते! जीवा किं सन्नी असन्नी? गोयमा! नो सन्नी, असन्नी। ते णं भंते! जीवा किं इत्थिवेया पुरिसवेया नपुंसगवेया? गोयमा! नो इत्थिवेया नो पुरिसवेया, नपुंसगवेया। तेसि णं भंते! जीवाणं कइ पज्जत्तीओ पन्नत्ताओ? गोयमा! चत्तारि पज्जत्तीओ पन्नत्ताओ, तं जहा–आहारपज्जत्ती सरीरपज्जत्ती इंदियपज्जत्ती आनापानुपज्जत्ती। तेसि णं भंते! जीवाणं कइ अपज्जत्तीओ पन्नत्ताओ? गोयमा! चत्तारि अपज्जत्तीओ पन्नत्ताओ, तं जहा–आहारअपज्जत्ती जाव आनापानुअपज्जत्ती। ते णं भंते! जीवा किं सम्मदिट्ठी मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी? गोयमा! नो सम्मदिट्ठी, मिच्छादिट्ठी, नो सम्मामिच्छादिट्ठी। ते णं भंते! जीवा किं चक्खुदंसणी अचक्खुदंसणी ओहिदंसणी केवलदंसणी? गोयमा! नो चक्खुदंसणी, अचक्खुदंसणी, नो ओहिदंसणी नो केवलदंसणी। ते णं भंते! जीवा किं नाणी अन्नाणी? गोयमा! नो नाणी, अन्नाणी, नियमा दुअन्नाणी, तं जहा–मइअन्नाणी सुयअन्नाणी य। ते णं भंते! जीवा किं मनजोगी वइजोगी कायजोगी? गोयमा! नो मनजोगी, नो वइजोगी, कायजोगी। ते णं भंते! जीवा किं सागारोवउत्ता अनागारोवउत्ता? गोयमा! सागारोवउत्तावि अनागारो-वउत्तावि। ते णं भंते! जीवा किमाहारमाहारेंति? गोयमा! दव्वओ अनंतपएसियाइं दव्वाइं, खेत्तओ असंखेज्जपएसोगाढाइं, कालओ अन्नयरसमयट्ठिइयाइं, भावओ वण्णमंताइं गंधमंताइं रसमंताइं फासमंताइं। जाइं भावओ वण्णमंताइं आहारेंति ताइं किं एगवण्णाइं आहारेंति? दुवण्णाइं आहारेंति? तिवण्णाइं आहारेंति? चउवण्णाइं आहारेंति? पंचवण्णाइं आहारेंति? गोयमा! ठाणमग्गणं पडुच्च एगवण्णाइंपि दुवण्णाइंपि तिवण्णाइंपि चउवण्णाइंपि पंचवण्णाइंपि आहारेंति, विहाणमग्गणं पडुच्च कालाइंपि आहारेंति जाव सुक्किलाइंपि आहारेंति। जाइं वण्णओ कालाइं आहारेंति ताइं किं एगगुणकालाइं आहारेंति जाव अनंतगुणकालाइं आहारेंति? गोयमा! एगगुणकालाइंपि आहारेंति जाव अनंतगुणकालाइंपि आहारेंति। एवं जाव सुक्किलाइं। जाइं भावओ गंधमंताइं आहारेंति ताइं किं एगगंधाइं आहारेंति? दुगंधाइं आहारेंति? गोयमा! ठाणमग्गणं पडुच्च एगगंधाइंपि आहारेंति दुगंधाइंपि आहारेंति, विहाणमग्गणं पडुच्च सुब्भिगंधाइंपि आहारेंति दुब्भिगंधाइंपि आहारेंति। जाइं गंधओ सुब्भिगंधाइं आहारेंति ताइं किं एगगुणसुब्भिगंधाइं आहारेंति जाव अनंतगुणसुब्भिगंधाइं आहारेंति? गोयमा! एगगुणसुब्भिगंधाइंपि आहारेंति जाव अनंतगुण-सुब्भिगंधाइंपि आहारेंति। एवं दुब्भिगंधाइंपि। रसा जहा वण्णा। जाइं भावओ फासमंताइं आहारेंति ताइं किं एगफासाइं आहारेंति जाव अट्ठफासाइं आहारेंति? गोयमा! ठाणमग्गणं पडुच्च नो एगफासाइं आहारेंति नो दुफासाइं आहारेंति नो तिफासाइं आहारेंति, चउफासाइं आहारेंति पंचफासाइं पि जाव अट्ठफासाइं पि आहारेंति, विहाणमग्गणं पडुच्च कक्खडाइंपि आहारेंति जाव लुक्खाइंपि आहारेंति। जाइं फासओ कक्खडाइं आहारेंति ताइं किं एगगुणकक्खडाइं आहारेंति जाव अनंतगुणकक्खडाइं आहारेंति? गोयमा! एगगुणकक्खडाइंपि आहारेंति जाव अनंतगुणकक्खडाइंपि आहारेंति। एवं जाव लुक्खा नेयव्वा। ताइं भंते! किं पुट्ठाइं आहारेंति? अपुट्ठाइं आहारेंति? गोयमा! पुट्ठाइं आहारेंति नो अपुट्ठाइं आहारेंति। ताइं भंते! किं ओगाढाइं आहारेंति? अनोगाढाइं आहारेंति? गोयमा! ओगाढाइं आहारेंति, नो अनोगाढाइं आहारेंति। ताइं भंते! किमनंतरोगाढाइं आहारेंति? परंपरोगाढाइं आहारेंति? गोयमा! अनंतरोगाढाइं आहारेंति, नो परंपरोगाढाइं आहारेंति। ताइं भंते! किं अणूइं आहारेंति? बायराइं आहारेंति? गोयमा! अणूइंपि आहारेंति, बायराइंपि आहारेंति। ताइं भंते! किं उड्ढं आहारेंति? अहे आहारेंति? तिरियं आहारेंति? गोयमा! उड्ढंपि आहारेंति, अहेवि आहारेंति, तिरियंपि आहारेंति। ताइं भंते! किं आदिं आहारेंति? मज्झे आहारेंति? पज्जवसाणे आहारेंति? गोयमा! आदिंपि आहारेंति, मज्झेवि आहारेंति, पज्जवसानेवि आहारेंति। ताइं भंते! किं सविसए आहारेंति? अविसए आहारेंति? गोयमा! सविसए आहारेंति, नो अविसए आहारेंति। ताइं भंते! किं आनुपुव्विं आहारेंति? अनानुपुव्विं आहारेंति? गोयमा! आनुपुव्विं आहारेंति, नो पुव्विं आहारेंति। ताइं भंते! किं तिदिसिं आहारेंति? चउदिसिं आहारेंति? पंचदिसिं आहारेंति? छद्दिसिं आहारेंति? गोयमा! निव्वाघाएणं छद्दिसिं, वाघायं पडुच्च सिय तिदिसिं सिय चउदिसिं सिय पंचदिसिं। ओसन्नकारणं पडुच्च वण्णओ कालाइं नीलाइं जाव सुक्किलाइं, गंधओ सुब्भिगंधाइं दुब्भिगंधाइं, रसओ तित्त जाव महुराइं, फासओ कक्खडमउय जाव निद्धलुक्खाइं, तेसिं पोराणे वण्णगुणे जाव फासगुणे विप्परिणामइत्ता परिपीलइत्ता परिसाडइत्ता परिविद्धंसइत्ता अन्ने अपुव्वे वण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे उप्पाइत्ता आयसरीरखेत्तोगाढे पोग्गले सव्वप्पणयाए आहारमाहारेंति। ते णं भंते! जीवा कओहिंतो उववज्जंति? –किं नेरइएहिंतो उववज्जंति तिरिक्ख-मनुस्सदेवेहिंतो उववज्जंति? गोयमा! नो नेरइएहिंतो उववज्जंति, तिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्जंति, मनुस्सेहिंतो उववज्जंति, नो देवेहिंतो उववज्जंति, तिरिक्खजोणियपज्जत्तापज्जत्तेहिंतोअसंखेज्ज वासाउयवज्जेहिंतो उववज्जंति, मनुस्सेहिंतो अकम्मभूमगअसंखेज्जवासाउयवज्जेहिंतो उवव-ज्जंति, वक्कंतीउववाओ भाणियव्वो। तेसि णं भंते! जीवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता? गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं। ते णं भंते! जीवा मारणंतियसमुग्घाएणं किं समोहया मरंति? असमोहया मरंति? गोयमा! समोहयावि मरंति, असमोहयावि मरंति। ते णं भंते! जीवा अनंतरं उव्वट्टित्ता कहिं गच्छंति? कहिं उववज्जंति? किं नेरइएसु उववज्जंति? तिरिक्खजोणिएसु उववज्जंति? मनुस्सेसु उववज्जंति? देवेसु उववज्जंति? गोयमा! नो नेरइएसु उववज्जंति, तिरिक्खजोणिएसु उववज्जंति, मणु स्सेसु उववज्जंति, नो देवेसु उववज्जंति। जइ तिरिक्खजोणिएसु उववज्जंति किं एगिंदिएसु उववज्जंति जाव पंचिंदिएसु उववज्जंति? गोयमा! एगिंदिएसु उववज्जंति जाव पंचेंदियतिरिक्खजोणिएसु उववज्जंति, असंखेज्जवासाउय- वज्जेसु पज्जत्तापज्जत्तएसु उववज्जंति, मनुस्सेसु अकम्मभूमग अंतरदीवग असंखेज्जवासाउय- वज्जेसु पज्जत्तापज्जत्तएसु उववज्जंति। ते णं भंते! जीवा कतिगतिया कतिआगतिया पन्नत्ता? गोयमा! दुगतिया दुआगतिया, परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो! से त्तं सुहमपुढविकाइया।
Sutra Meaning : ભગવન્‌ ! તે સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવોના કેટલા શરીરો છે ? ગૌતમ ! ત્રણ. ઔદારિક, તૈજસ, કાર્મણ. ભગવન્‌! તે જીવોની શરીર અવગાહના કેટલી મોટી છે ? ગૌતમ ! જઘન્યથી અંગુલનો અસંખ્યાતભાગ, ઉત્કૃષ્ટથી પણ અંગુલનો અસંખ્યાત ભાગ. ભગવન ! તે જીવોના શરીર કયા સંઘયણવાળા છે ? ગૌતમ ! સેવાર્ત્ત સંઘયણી છે. ભગવન્‌ ! તે જીવોના શરીરનું સંસ્થાન શું છે ? ગૌતમ ! મસૂર ચંદ્ર સંસ્થિત. ભગવન્‌ ! તે જીવોને કેટલા કષાય છે ? ગૌતમ ! ચાર. ક્રોધકષાય, માનકષાય, માયાકષાય, લોભકષાય. ભગવન્‌ ! તે જીવોને કેટલી સંજ્ઞા છે ? ગૌતમ ! ચાર. આહારસંજ્ઞા યાવત્‌ પરિગ્રહ સંજ્ઞા. ભગવન્‌ ! તે જીવોને કેટલી લેશ્યા છે ? ગૌતમ ! ત્રણ. કૃષ્ણ લેશ્યા – નીલ લેશ્યા – કાપોત લેશ્યા. ભગવન્‌ ! તે જીવોને કેટલી ઇન્દ્રિય છે ? ગૌતમ ! એક સ્પર્શનેન્દ્રિય. ભગવન્‌ ! તે જીવને કેટલા સમુદ્‌ઘાતો છે ? ગૌતમ ! ત્રણ. વેદના સમુદ્‌ઘાત, કષાય સમુદ્‌ઘાત અને મારણાંતિક સમુદ્‌ઘાત. ભગવન્‌ ! તે જીવો સંજ્ઞી છે કે અસંજ્ઞી ? ગૌતમ ! સંજ્ઞી નથી, અસંજ્ઞી છે. ભગવન્‌ ! તે જીવો સ્ત્રી વેદે છે , પુરુષ વેદે છે કે નપુંસક વેદે છે ? ગૌતમ ! તેઓ નપુંસક વેદી છે. ભગવન્‌ ! તે જીવોને કેટલી પર્યાપ્તિઓ છે ? ગૌતમ ! ચાર. આહાર – શરીર – ઇન્દ્રિય – આનપ્રાણ પર્યાપ્તિ. ભગવન્‌ ! તે જીવોને કેટલી અપર્યાપ્તિઓ છે ? ગૌતમ ! ચાર. આહાર યાવત્‌ આનપ્રાણ પર્યાપ્તિ. ભગવન્‌ ! તે જીવો સમ્યક્‌ દૃષ્ટિ છે, મિથ્યા દૃષ્ટિ છે કે મિશ્રદૃષ્ટિ છે ? ગૌતમ ! તે મિથ્યાદૃષ્ટિ છે. ભગવન્‌ ! તે જીવો ચક્ષુ દર્શની છે, અચક્ષુ દર્શની છે, અવધિ દર્શની છે કે કેવલદર્શની છે ? ગૌતમ ! તેઓ માત્ર અચક્ષુ દર્શની છે. ભગવન્‌ ! તે જીવો જ્ઞાની છે કે અજ્ઞાની ? ગૌતમ ! તેઓ અજ્ઞાની છે. નિયમા બે અજ્ઞાન છે – મતિ અજ્ઞાન અને શ્રુત અજ્ઞાન. ભગવન્‌ ! તે જીવો મન યોગી છે, વચન યોગી છે કે કાયયોગી છે ? ગૌતમ ! તેઓ કાયયોગી છે. ભગવન્‌ ! તે જીવો સાકારોપયુક્ત છે કે અનાકારોપયુક્ત ? ગૌતમ ! તેઓ સાકારોપયુક્ત પણ છે અને અનાકારોપયુક્ત પણ છે. ભગવન્‌ ! તે જીવો કેવો આહાર કરે છે ? ગૌતમ ! દ્રવ્યથી અનંતપ્રદેશિક પુદ્ગલોનો આહાર કરે છે, ક્ષેત્રથી અસંખ્ય પ્રદેશાવગાઢ પુદ્ગલોનો આહાર કરે છે, કાળથી કોઈપણ સમય સ્થિતિક પુદ્ગલોનો આહાર કરે છે અને ભાવથી વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શવાળા પુદ્ગલોનો આહાર કરે છે. ભગવન્‌! જો વર્ણવાળા પુદ્‌ગલોનો આહાર કરે છે, તો એક – બે – ત્રણ – ચાર કે પાંચ વર્ણવાળાનો કરે છે? ગૌતમ! સ્થાનમાર્ગણા અપેક્ષાએ એક – બે – ત્રણ – ચાર કે પાંચ વર્ણવાળાનો પણ આહાર કરે છે, વિધાન માર્ગણા અપેક્ષાએ કાળા યાવત્‌ સફેદ વર્ણવાળા આહારે છે. જો વર્ણથી કાળા પુદ્ગલને આહારે, તો એકગુણ કાળા કે યાવત્‌ અનંતગુણ કાળાપુદ્ગલને આહારે છે ? ગૌતમ! એકગુણ કાળાને પણ આહારે છે યાવત્‌ અનંતગુણ કાળાને પણ. એ રીતે યાવત્‌ શુક્લવર્ણ સુધી જાણવું. જો ભાવથી ગંધવાળા પુદ્‌ગલો આહારે, તો શું એક ગંધ કે બે ગંધવાળાને આહારે છે ? ગૌતમ ! સ્થાન માર્ગણાને આશ્રીને એક ગંધવાળાને પણ આહારે અને બે ગંધવાળાને પણ આહારે. વિધાનમાર્ગણા આશ્રીને સુરભિગંધીને પણ આહારે અને દુરભિગંધીને પણ આહારે છે, જો સુગંધી પુદ્‌ગલ આહારે છે તો શું એકગુણ વાળાને કે યાવત્‌ અનંતગુણ સુરભિગંધને આહારે છે ? ગૌતમ ! એકગુણ સુરભિ ગંધવાળાને પણ યાવત્‌ અનંતગુણ સુરભિગંધવાળાને પણ આહારે છે. એ રીતે દુર્ગંધી પણ કહેવા. રસવાળાનું વર્ણન વર્ણવાળાની જેમ કરવું. ભગવન્‌ ! જો ભાવથી સ્પર્શવાળા પુદ્‌ગલોને આહારે તો એક સ્પર્શવાળાને આહારે કે યાવત્‌ આઠ સ્પર્શવાળાને આહારે ? ગૌતમ ! સ્થાનમાર્ગણાને આશ્રીને એક સ્પર્શવાળાને યાવત્‌ આઠ સ્પર્શવાળાને આહારે છે. વિધાન માર્ગણાને આશ્રીને કર્કશ યાવત્‌ રૂક્ષ સ્પર્શવાળાને પણ આહારે છે. ભગવન્‌ ! જો સ્પર્શથી કર્કશ સ્પર્શવાળાને આહારે તો શું એક ગુણ કર્કશવાળાને આહારે કે યાવત્‌ અનંતગુણ કર્કશને આહારે ? ગૌતમ ! એકગુણ કર્કશવાળાને આહારે પણ યાવત્‌ અનંતગુણ કર્કશને પણ. એ રીતે રૂક્ષપુદ્ગલ સુધી જાણવુ. ભગવન્‌ ! તે શું સ્પૃષ્ટ પુદ્ગલને આહારે છે કે અસ્પૃષ્ટપુદ્ગલને આહારે ? ગૌતમ ! સ્પૃષ્ટપુદ્ગલને આહારે છે, અસ્પૃષ્ટને નહીં. ભગવન્‌! તે અવગાઢ પુદ્ગલને આહારે છે કે અનવગાઢ પુદ્ગલને ? ગૌતમ ! તે અવગાઢ પુદ્ગલને આહારે છે, અનવગાઢ પુદ્ગલને નહીં. ભગવન્‌ ! તે અનંતરાવગાઢ પુદ્ગલને આહારે છે કે પરંપરાવગાઢ પુદ્ગલને ? ગૌતમ ! અનંતરાવગાઢપુદ્ગલને આહારે છે, પરંપરાવગાઢપુદ્ગલને નહીં. ભગવન્‌ ! તે અણુને આહારે છે કે બાદરોને? ગૌતમ! અણુને પણ આહારે છે અને બાદરને પણ આહારે છે. ભગવન્‌ ! તે ઉર્ધ્વ સ્થિત, અધો સ્થિત કે તિર્છા સ્થિત પુદ્‌ગલોને આહારે છે ? ગૌતમ ! ઉર્ધ્વ, અધો અને તિર્છા ત્રણે પુદ્ગલોને આહારે છે. ભગવન્‌ ! તે આદિ, મધ્ય કે અંત્ય પુદ્‌ગલોને આહારે છે ? ગૌતમ! ત્રણેને આહારે છે. ભગવન્‌ ! તે સ્વવિષય પુદ્‌ગલોને આહારે છે કે અવિષય પુદ્‌ગલોને ? ગૌતમ ! સ્વવિષય પુદ્ગલોને આહારે છે, અવિષય પુદ્ગલોને નહીં. ભગવન્‌ ! તે આનુપૂર્વી પુદ્‌ગલો આહારે છે કે અનાનુપૂર્વી પુદ્‌ગલો આહારે છે ? ગૌતમ ! તે આનુપૂર્વી આહારે છે, અનાનુપૂર્વી નહીં. ભગવન્‌! તે ત્રણ – ચાર – પાંચ કે છ દિશાથી પુદ્ગલો આહારે છે ? ગૌતમ ! નિર્વ્યાઘાતથી તે છ દિશામાં, રહેલ પુદ્ગલોને આહારે છે. વ્યાઘાતને આશ્રીને કદાચ ત્રણ દિશાથી, કદાચ ચાર દિશાથી, કદાચ પાંચ દિશામાં રહેલ પુદ્‌ગલો આહારે છે. વિશેષ કરીને વર્ણથી કાળા, નીલા યાવત્‌ શુક્લ, ગંધથી સુરભિગંધ અને દુરભિગંધવાળા, રસથી યાવત્‌ તિક્ત – મધુર, સ્પર્શથી કર્કશ, મૃદુ યાવત્‌ સ્નિગ્ધ, રુક્ષ પુદ્‌ગલોનો આહાર કરે છે. તે પુરાણા વર્ણગુણો યાવત્‌ સ્પર્શગુણોને બદલીને, ખસેડીને, ઝટકીને, વિધ્વંસ કરીને તેમાં બીજા અપૂર્વ વર્ણ આદિ ગુણોને ઉત્પન્ન કરીને આત્મ – શરીર અવગાઢ પુદ્‌ગલોને બધા આત્મપ્રદેશોથી ગ્રહણ કરે છે. ભગવન્‌ ! તે જીવો ક્યાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? શું તે નરકથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ?, તિર્યંચ થી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ?, મનુષ્ય થી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? કે દેવથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? ગૌતમ ! તિર્યંચ કે મનુષ્યથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, નૈરયિક કે દેવથી આવીને નહીં. તિર્યંચયોનિકથી ઉપજે તો અસંખ્યાત વર્ષાયુષ્કને વર્જીને બાકીના પર્યાપ્ત – અપર્યાપ્ત તિર્યંચોથી ઉપજે છે. મનુષ્યોથી ઉત્પન્ન થાય તો અકર્મભૂમિજ અને અસંખ્યાત વર્ષાયુષ્કને છોડીને બાકીના મનુષ્યોથી ઉપજે છે. આ પ્રમાણે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના છઠ્ઠા ‘વ્યુત્ક્રાંતિ’ પદ અનુસાર ઉપપાતનું કથન કરવું જોઈએ. ભગવન્‌ ! તે જીવોની કેટલી કાળસ્થિતિ છે ? ગૌતમ ! જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ બંને અંતર્મુહૂર્ત્ત. ભગવન્‌ ! તે જીવો મારણાંતિક સમુદ્‌ઘાતથી સમવહત થઈને મરે છે કે અસમવહત થઈને મરે છે ? ગૌતમ! જીવો બંને રીતે મારે છે. ભગવન્‌ ! તે જીવો અનંતર ઉદ્‌વર્તીને ક્યાં જાય છે ? ક્યાં ઉપજે છે ? નૈરયિકમાં – તિર્યંચમાં – મનુષ્યમાં કે દેવમાં ? ગૌતમ ! નૈરયિક કે દેવમાં નહીં, પણ તિર્યંચ કે મનુષ્યમાં ઉપજે છે. ભગવન્‌ ! તેઓ એકેન્દ્રિયોમાં ઉપજે છે યાવત્‌ પંચેન્દ્રિયોમાં ઉપજે છે ? ગૌતમ ! તેઓ એકેન્દ્રિયોમાં ઉપજે છે યાવત્‌ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકોમાં ઉપજે છે. અસંખ્યાત – વર્ષાયુષ્ક સિવાયના પર્યાપ્તા – અપર્યાપ્તામાં ઉપજે છે. અકર્મભૂમિજ, અંતર્દ્વીપક અને અસંખ્યાત વર્ષાયુષ્કોને વર્જીને પર્યાપ્તા – અપર્યાપ્તામાં ઉપજે છે. ભગવન્‌ ! તે જીવો કેટલી ગતિ અને કેટલી આગતિ વાળા છે ? ગૌતમ ! બે ગતિક, બે આગતિક કહ્યા છે. હે આયુષ્યમાન્‌ શ્રમણ ! તે સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવો પ્રત્યેક શરીરી અને અસંખ્યાત લોકના આકાશપ્રદેશ પ્રમાણ અસંખ્યાતા કહ્યા છે. આ સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવોનું વર્ણન છે.
Mool Sutra Transliteration : [sutra] tesi nam bhamte! Jivanam kai sariraga pannatta? Goyama! Tao sariraga pannatta, tam jaha–oralie teyae kammae. Tesi nam bhamte! Jivanam kemahaliya sarirogahana pannatta? Goyama! Jahannenam amgulasamkhejjai-bhagam, ukkosenavi amgulasamkhejjaibhagam. Tesi nam bhamte! Jivanam sarira kim samghayana pannatta? Goyama! Chhevattasamghayana pannatta. Tesi nam bhamte! Jivanam sarira kim samthiya pannatta? Goyama! Masurachamdasamthiya pannatta. Tesi nam bhamte! Jivanam kati kasaya pannatta? Goyama! Chattari kasaya pannatta, tam jaha–kohakasae manakasae mayakasae lohakasae. Tesi nam bhamte! Jivanam kati sannao pannattao? Goyama! Chattari sannao pannattao, tam jaha–aharasanna bhayasanna mehunasanna pariggahasanna. Tesi nam bhamte! Jivanam kai lesao pannattao? Goyama! Tinni lessao pannattao, tam jaha–kanhalessa nilalessa kaulessa. Tesi nam bhamte! Jivanam kai imdiyaim pannattaim? Goyama! Ege phasimdie pannatte. Tesi nam bhamte! Jivanam kai samugghaya pannatta? Goyama! Tao samugghaya pannatta, tam jaha–veyanasamugghae kasayasamugghae maranamtiyasamugghae. Te nam bhamte! Jiva kim sanni asanni? Goyama! No sanni, asanni. Te nam bhamte! Jiva kim itthiveya purisaveya napumsagaveya? Goyama! No itthiveya no purisaveya, napumsagaveya. Tesi nam bhamte! Jivanam kai pajjattio pannattao? Goyama! Chattari pajjattio pannattao, tam jaha–aharapajjatti sarirapajjatti imdiyapajjatti anapanupajjatti. Tesi nam bhamte! Jivanam kai apajjattio pannattao? Goyama! Chattari apajjattio pannattao, tam jaha–aharaapajjatti java anapanuapajjatti. Te nam bhamte! Jiva kim sammaditthi michchhaditthi sammamichchhaditthi? Goyama! No sammaditthi, michchhaditthi, no sammamichchhaditthi. Te nam bhamte! Jiva kim chakkhudamsani achakkhudamsani ohidamsani kevaladamsani? Goyama! No chakkhudamsani, achakkhudamsani, no ohidamsani no kevaladamsani. Te nam bhamte! Jiva kim nani annani? Goyama! No nani, annani, niyama duannani, tam jaha–maiannani suyaannani ya. Te nam bhamte! Jiva kim manajogi vaijogi kayajogi? Goyama! No manajogi, no vaijogi, kayajogi. Te nam bhamte! Jiva kim sagarovautta anagarovautta? Goyama! Sagarovauttavi anagaro-vauttavi. Te nam bhamte! Jiva kimaharamaharemti? Goyama! Davvao anamtapaesiyaim davvaim, khettao asamkhejjapaesogadhaim, kalao annayarasamayatthiiyaim, bhavao vannamamtaim gamdhamamtaim rasamamtaim phasamamtaim. Jaim bhavao vannamamtaim aharemti taim kim egavannaim aharemti? Duvannaim aharemti? Tivannaim aharemti? Chauvannaim aharemti? Pamchavannaim aharemti? Goyama! Thanamagganam paduchcha egavannaimpi duvannaimpi tivannaimpi chauvannaimpi pamchavannaimpi aharemti, vihanamagganam paduchcha kalaimpi aharemti java sukkilaimpi aharemti. Jaim vannao kalaim aharemti taim kim egagunakalaim aharemti java anamtagunakalaim aharemti? Goyama! Egagunakalaimpi aharemti java anamtagunakalaimpi aharemti. Evam java sukkilaim. Jaim bhavao gamdhamamtaim aharemti taim kim egagamdhaim aharemti? Dugamdhaim aharemti? Goyama! Thanamagganam paduchcha egagamdhaimpi aharemti dugamdhaimpi aharemti, vihanamagganam paduchcha subbhigamdhaimpi aharemti dubbhigamdhaimpi aharemti. Jaim gamdhao subbhigamdhaim aharemti taim kim egagunasubbhigamdhaim aharemti java anamtagunasubbhigamdhaim aharemti? Goyama! Egagunasubbhigamdhaimpi aharemti java anamtaguna-subbhigamdhaimpi aharemti. Evam dubbhigamdhaimpi. Rasa jaha vanna. Jaim bhavao phasamamtaim aharemti taim kim egaphasaim aharemti java atthaphasaim aharemti? Goyama! Thanamagganam paduchcha no egaphasaim aharemti no duphasaim aharemti no tiphasaim aharemti, chauphasaim aharemti pamchaphasaim pi java atthaphasaim pi aharemti, vihanamagganam paduchcha kakkhadaimpi aharemti java lukkhaimpi aharemti. Jaim phasao kakkhadaim aharemti taim kim egagunakakkhadaim aharemti java anamtagunakakkhadaim aharemti? Goyama! Egagunakakkhadaimpi aharemti java anamtagunakakkhadaimpi aharemti. Evam java lukkha neyavva. Taim bhamte! Kim putthaim aharemti? Aputthaim aharemti? Goyama! Putthaim aharemti no aputthaim aharemti. Taim bhamte! Kim ogadhaim aharemti? Anogadhaim aharemti? Goyama! Ogadhaim aharemti, no anogadhaim aharemti. Taim bhamte! Kimanamtarogadhaim aharemti? Paramparogadhaim aharemti? Goyama! Anamtarogadhaim aharemti, no paramparogadhaim aharemti. Taim bhamte! Kim anuim aharemti? Bayaraim aharemti? Goyama! Anuimpi aharemti, bayaraimpi aharemti. Taim bhamte! Kim uddham aharemti? Ahe aharemti? Tiriyam aharemti? Goyama! Uddhampi aharemti, ahevi aharemti, tiriyampi aharemti. Taim bhamte! Kim adim aharemti? Majjhe aharemti? Pajjavasane aharemti? Goyama! Adimpi aharemti, majjhevi aharemti, pajjavasanevi aharemti. Taim bhamte! Kim savisae aharemti? Avisae aharemti? Goyama! Savisae aharemti, no avisae aharemti. Taim bhamte! Kim anupuvvim aharemti? Ananupuvvim aharemti? Goyama! Anupuvvim aharemti, no puvvim aharemti. Taim bhamte! Kim tidisim aharemti? Chaudisim aharemti? Pamchadisim aharemti? Chhaddisim aharemti? Goyama! Nivvaghaenam chhaddisim, vaghayam paduchcha siya tidisim siya chaudisim siya pamchadisim. Osannakaranam paduchcha vannao kalaim nilaim java sukkilaim, gamdhao subbhigamdhaim dubbhigamdhaim, rasao titta java mahuraim, phasao kakkhadamauya java niddhalukkhaim, tesim porane vannagune java phasagune vipparinamaitta paripilaitta parisadaitta parividdhamsaitta anne apuvve vannagune gamdhagune rasagune phasagune uppaitta ayasarirakhettogadhe poggale savvappanayae aharamaharemti. Te nam bhamte! Jiva kaohimto uvavajjamti? –kim neraiehimto uvavajjamti tirikkha-manussadevehimto uvavajjamti? Goyama! No neraiehimto uvavajjamti, tirikkhajoniehimto uvavajjamti, manussehimto uvavajjamti, no devehimto uvavajjamti, tirikkhajoniyapajjattapajjattehimtoasamkhejja vasauyavajjehimto uvavajjamti, manussehimto akammabhumagaasamkhejjavasauyavajjehimto uvava-jjamti, vakkamtiuvavao bhaniyavvo. Tesi nam bhamte! Jivanam kevaiyam kalam thii pannatta? Goyama! Jahannenam amtomuhuttam, ukkosenavi amtomuhuttam. Te nam bhamte! Jiva maranamtiyasamugghaenam kim samohaya maramti? Asamohaya maramti? Goyama! Samohayavi maramti, asamohayavi maramti. Te nam bhamte! Jiva anamtaram uvvattitta kahim gachchhamti? Kahim uvavajjamti? Kim neraiesu uvavajjamti? Tirikkhajoniesu uvavajjamti? Manussesu uvavajjamti? Devesu uvavajjamti? Goyama! No neraiesu uvavajjamti, tirikkhajoniesu uvavajjamti, manu ssesu uvavajjamti, no devesu uvavajjamti. Jai tirikkhajoniesu uvavajjamti kim egimdiesu uvavajjamti java pamchimdiesu uvavajjamti? Goyama! Egimdiesu uvavajjamti java pamchemdiyatirikkhajoniesu uvavajjamti, asamkhejjavasauya- vajjesu pajjattapajjattaesu uvavajjamti, manussesu akammabhumaga amtaradivaga asamkhejjavasauya- vajjesu pajjattapajjattaesu uvavajjamti. Te nam bhamte! Jiva katigatiya katiagatiya pannatta? Goyama! Dugatiya duagatiya, paritta asamkhejja pannatta samanauso! Se ttam suhamapudhavikaiya.
Sutra Meaning Transliteration : Bhagavan ! Te sukshmaprithvikayika jivona ketala shariro chhe\? Gautama ! Trana. Audarika, taijasa, karmana. Bhagavan! Te jivoni sharira avagahana ketali moti chhe\? Gautama ! Jaghanyathi amgulano asamkhyatabhaga, utkrishtathi pana amgulano asamkhyata bhaga. Bhagavana ! Te jivona sharira kaya samghayanavala chhe\? Gautama ! Sevartta samghayani chhe. Bhagavan ! Te jivona shariranum samsthana shum chhe\? Gautama ! Masura chamdra samsthita. Bhagavan ! Te jivone ketala kashaya chhe\? Gautama ! Chara. Krodhakashaya, manakashaya, mayakashaya, lobhakashaya. Bhagavan ! Te jivone ketali samjnya chhe\? Gautama ! Chara. Aharasamjnya yavat parigraha samjnya. Bhagavan ! Te jivone ketali leshya chhe\? Gautama ! Trana. Krishna leshya – nila leshya – kapota leshya. Bhagavan ! Te jivone ketali indriya chhe\? Gautama ! Eka sparshanendriya. Bhagavan ! Te jivane ketala samudghato chhe\? Gautama ! Trana. Vedana samudghata, kashaya samudghata ane maranamtika samudghata. Bhagavan ! Te jivo samjnyi chhe ke asamjnyi\? Gautama ! Samjnyi nathi, asamjnyi chhe. Bhagavan ! Te jivo stri vede chhe, purusha vede chhe ke napumsaka vede chhe\? Gautama ! Teo napumsaka vedi chhe. Bhagavan ! Te jivone ketali paryaptio chhe\? Gautama ! Chara. Ahara – sharira – indriya – anaprana paryapti. Bhagavan ! Te jivone ketali aparyaptio chhe\? Gautama ! Chara. Ahara yavat anaprana paryapti. Bhagavan ! Te jivo samyak drishti chhe, mithya drishti chhe ke mishradrishti chhe\? Gautama ! Te mithyadrishti chhe. Bhagavan ! Te jivo chakshu darshani chhe, achakshu darshani chhe, avadhi darshani chhe ke kevaladarshani chhe\? Gautama ! Teo matra achakshu darshani chhe. Bhagavan ! Te jivo jnyani chhe ke ajnyani\? Gautama ! Teo ajnyani chhe. Niyama be ajnyana chhe – mati ajnyana ane shruta ajnyana. Bhagavan ! Te jivo mana yogi chhe, vachana yogi chhe ke kayayogi chhe\? Gautama ! Teo kayayogi chhe. Bhagavan ! Te jivo sakaropayukta chhe ke anakaropayukta\? Gautama ! Teo sakaropayukta pana chhe ane anakaropayukta pana chhe. Bhagavan ! Te jivo kevo ahara kare chhe\? Gautama ! Dravyathi anamtapradeshika pudgalono ahara kare chhe, kshetrathi asamkhya pradeshavagadha pudgalono ahara kare chhe, kalathi koipana samaya sthitika pudgalono ahara kare chhe ane bhavathi varna, gamdha, rasa ane sparshavala pudgalono ahara kare chhe. Bhagavan! Jo varnavala pudgalono ahara kare chhe, to eka – be – trana – chara ke pamcha varnavalano kare chhe? Gautama! Sthanamargana apekshae eka – be – trana – chara ke pamcha varnavalano pana ahara kare chhe, vidhana margana apekshae kala yavat sapheda varnavala ahare chhe. Jo varnathi kala pudgalane ahare, to ekaguna kala ke yavat anamtaguna kalapudgalane ahare chhe\? Gautama! Ekaguna kalane pana ahare chhe yavat anamtaguna kalane pana. E rite yavat shuklavarna sudhi janavum. Jo bhavathi gamdhavala pudgalo ahare, to shum eka gamdha ke be gamdhavalane ahare chhe\? Gautama ! Sthana marganane ashrine eka gamdhavalane pana ahare ane be gamdhavalane pana ahare. Vidhanamargana ashrine surabhigamdhine pana ahare ane durabhigamdhine pana ahare chhe, Jo sugamdhi pudgala ahare chhe to shum ekaguna valane ke yavat anamtaguna surabhigamdhane ahare chhe\? Gautama ! Ekaguna surabhi gamdhavalane pana yavat anamtaguna surabhigamdhavalane pana ahare chhe. E rite durgamdhi pana kaheva. Rasavalanum varnana varnavalani jema karavum. Bhagavan ! Jo bhavathi sparshavala pudgalone ahare to eka sparshavalane ahare ke yavat atha sparshavalane ahare\? Gautama ! Sthanamarganane ashrine eka sparshavalane yavat atha sparshavalane ahare chhe. Vidhana marganane ashrine karkasha yavat ruksha sparshavalane pana ahare chhe. Bhagavan ! Jo sparshathi karkasha sparshavalane ahare to shum eka guna karkashavalane ahare ke yavat anamtaguna karkashane ahare\? Gautama ! Ekaguna karkashavalane ahare pana yavat anamtaguna karkashane pana. E rite rukshapudgala sudhi janavu. Bhagavan ! Te shum sprishta pudgalane ahare chhe ke asprishtapudgalane ahare\? Gautama ! Sprishtapudgalane ahare chhe, asprishtane nahim. Bhagavan! Te avagadha pudgalane ahare chhe ke anavagadha pudgalane\? Gautama ! Te avagadha pudgalane ahare chhe, anavagadha pudgalane nahim. Bhagavan ! Te anamtaravagadha pudgalane ahare chhe ke paramparavagadha pudgalane\? Gautama ! Anamtaravagadhapudgalane ahare chhe, paramparavagadhapudgalane nahim. Bhagavan ! Te anune ahare chhe ke badarone? Gautama! Anune pana ahare chhe ane badarane pana ahare chhe. Bhagavan ! Te urdhva sthita, adho sthita ke tirchha sthita pudgalone ahare chhe\? Gautama ! Urdhva, adho ane tirchha trane pudgalone ahare chhe. Bhagavan ! Te adi, madhya ke amtya pudgalone ahare chhe\? Gautama! Tranene ahare chhe. Bhagavan ! Te svavishaya pudgalone ahare chhe ke avishaya pudgalone\? Gautama ! Svavishaya pudgalone ahare chhe, avishaya pudgalone nahim. Bhagavan ! Te anupurvi pudgalo ahare chhe ke ananupurvi pudgalo ahare chhe\? Gautama ! Te anupurvi ahare chhe, ananupurvi nahim. Bhagavan! Te trana – chara – pamcha ke chha dishathi pudgalo ahare chhe\? Gautama ! Nirvyaghatathi te chha dishamam, rahela pudgalone ahare chhe. Vyaghatane ashrine kadacha trana dishathi, kadacha chara dishathi, kadacha pamcha dishamam rahela pudgalo ahare chhe. Vishesha karine varnathi kala, nila yavat shukla, gamdhathi surabhigamdha ane durabhigamdhavala, rasathi yavat tikta – madhura, sparshathi karkasha, mridu yavat snigdha, ruksha pudgalono ahara kare chhe. Te purana varnaguno yavat sparshagunone badaline, khasedine, jhatakine, vidhvamsa karine temam bija apurva varna adi gunone utpanna karine atma – sharira avagadha pudgalone badha atmapradeshothi grahana kare chhe. Bhagavan ! Te jivo kyamthi avine utpanna thaya chhe\? Shum te narakathi avine utpanna thaya chhe\?, tiryamcha thi avine utpanna thaya chhe\?, manushya thi avine utpanna thaya chhe\? Ke devathi avine utpanna thaya chhe\? Gautama ! Tiryamcha ke manushyathi avine utpanna thaya chhe, nairayika ke devathi avine nahim. Tiryamchayonikathi upaje to asamkhyata varshayushkane varjine bakina paryapta – aparyapta tiryamchothi upaje chhe. Manushyothi utpanna thaya to akarmabhumija ane asamkhyata varshayushkane chhodine bakina manushyothi upaje chhe. A pramane prajnyapana sutrana chhaththa ‘vyutkramti’ pada anusara upapatanum kathana karavum joie. Bhagavan ! Te jivoni ketali kalasthiti chhe\? Gautama ! Jaghanya ane utkrishta bamne amtarmuhurtta. Bhagavan ! Te jivo maranamtika samudghatathi samavahata thaine mare chhe ke asamavahata thaine mare chhe\? Gautama! Jivo bamne rite mare chhe. Bhagavan ! Te jivo anamtara udvartine kyam jaya chhe\? Kyam upaje chhe\? Nairayikamam – tiryamchamam – manushyamam ke devamam\? Gautama ! Nairayika ke devamam nahim, pana tiryamcha ke manushyamam upaje chhe. Bhagavan ! Teo ekendriyomam upaje chhe yavat pamchendriyomam upaje chhe\? Gautama ! Teo ekendriyomam upaje chhe yavat pamchendriya tiryamchayonikomam upaje chhe. Asamkhyata – varshayushka sivayana paryapta – aparyaptamam upaje chhe. Akarmabhumija, amtardvipaka ane asamkhyata varshayushkone varjine paryapta – aparyaptamam upaje chhe. Bhagavan ! Te jivo ketali gati ane ketali agati vala chhe\? Gautama ! Be gatika, be agatika kahya chhe. He ayushyaman shramana ! Te sukshma prithvikayika jivo pratyeka shariri ane asamkhyata lokana akashapradesha pramana asamkhyata kahya chhe. A sukshma prithvikayika jivonum varnana chhe.