Sutra Navigation: Anuyogdwar ( અનુયોગદ્વારાસૂત્ર )

Search Details

Mool File Details

Anuvad File Details

Sr No : 1124310
Scripture Name( English ): Anuyogdwar Translated Scripture Name : અનુયોગદ્વારાસૂત્ર
Mool Language : Ardha-Magadhi Translated Language : Gujarati
Chapter :

अनुयोगद्वारासूत्र

 Translated Chapter :

અનુયોગદ્વારાસૂત્ર
Section : Translated Section :
Sutra Number : 310 Category : Chulika-02
Gatha or Sutra : Sutra Sutra Anuyog :
Author : Deepratnasagar Original Author : Gandhar
 
Century : Sect : Svetambara1
Source :
 
Mool Sutra : [सूत्र] से किं तं नयप्पमाणे? नयप्पमाणे तिविहे पन्नत्ते, तं जहा–पत्थगदिट्ठंतेणं वसहिदिट्ठंतेणं पएसदिट्ठंतेणं। से किं तं पत्थगदिट्ठंतेणं? पत्थगदिट्ठंतेणं–से जहानामए केइ पुरिसे परसुं गहाय अडविहुत्तो गच्छेज्जा, तं च केइ पासित्ता वएज्जा–कहिं भवं गच्छसि? अविसुद्धो नेगमो भणति–पत्थगस्स गच्छामि। तं च केइ छिंदमाणं पासित्ता वएज्जा–किं भवं छिंदसि? विसुद्धो नेगमो भणति–पत्थगं छिंदामि। तं च केइ तच्छेमाणं पासित्ता वएज्जा–किं भवं तच्छेसि? विसुद्धतराओ नेगमो भणति–पत्थगं तच्छेमि। तं च केइ उक्किरमाणं पासित्ता वएज्जा–किं भवं उक्किरसि? विसुद्धतराओ नेगमो भणति–पत्थगं उक्किरामि। तं च केइ लिहमाणं पासित्ता वएज्जा–किं भवं लिहसि? विसुद्धतराओ नेगमो भणति–पत्थगं लिहामि। एवं विसुद्धतरागस्स नेगमस्स नामाउडिओ पत्थओ। एवमेव ववहारस्स वि। संगहस्स चिओ मिओ मेज्जसमारूढो पत्थओ उज्जुसुयस्स पत्थओ वि पत्थओ, मेज्जं पि पत्थओ। तिण्हं सद्दनयाणं पत्थगाहिगारजाणओ पत्थओ, जस्स वा वसेणं पत्थओ निप्फज्जइ। से तं पत्थगदिट्ठंतेणं। से किं तं वसहिदिट्ठंतेणं? वसहिदिट्ठंतेणं– से जहानामए केइ पुरिसे कंचि पुरिसं वएज्जा–कहिं भवं वससि? अविसुद्धो नेगमो भणति–लोगे वसामि। लोगे तिविहे पन्नत्ते, तं जहा–उड्ढलोए अहेलोए तिरियलोए, तेसु सव्वेसु भवं वससि? विसुद्धो नेगमो भणति–तिरियलोए वसामि। तिरियलोए जंबुद्दीवाइया सयंभुरमनपज्जवसाणा असंखेज्जा दीव-समुद्दा पन्नत्ता, तेसु सव्वेसु भवं वससि? विसुद्धतराओ नेगमो भणति–जंबुद्दीवे वसामि। जंबुद्दीवे दस खेत्ता पन्नत्ता, तं जहा–भरहे एरवए हेमवए हेरन्नवए हरिवस्से रम्मगवस्से देवकुरा उत्तरकुरा पुव्वविदेहे अवरविदेहे, तेसु सव्वेसु भवं वससि? विसुद्धतराओ नेगमो भणति–भरहे वसामि। भरहे दुविहे पन्नत्ते, तं जहा–दाहिणड्ढभरहे य उत्तरड्ढभरहे य, तेसु सव्वेसु भवं वससि? विसुद्धतराओ नेगमो भणति–दाहिणड्ढभरहे वसामि। दाहिणड्ढभरहे अनेगाइं गामागर-नगर-खेड-कब्बड-मडंब-दोणमुह-पट्टणासम-संबाह-सन्निवेसाइं, तेसु सव्वेसु भवं वससि? विसुद्धतराओ नेगमो भणति–पाडलिपुत्ते वसामि। पाडलिपुत्ते अनेगाइं गिहाइं तेसु सव्वेसु भवं वससि? विसुद्धतराओ नेगमो भणति–देवदत्तस्स घरे वसामि। देवदत्तस्स घरे अनेगा कोट्ठगा, तेसु सव्वेसु भवं वससि? विसुद्धतराओ नेगमो भणति– गब्भघरे वसामि। एवं विसुद्धतरागस्स नेगमस्स वसमाणो वसइ। एवमेव ववहारस्स वि। संगहस्स संथारसमारूढो वसइ। उज्जुसुयस्स जेसु आगासपएसेसु ओगाढो तेसु वसइ। तिण्हं सद्दनयाणं आयभावे वसइ। से तं वसहिदिट्ठंतेणं। से किं तं पएसदिट्ठंतेणं? पएसदिट्ठंतेणं–नेगमो भणति–छण्हं पएसो, तं जहा–धम्मपएसो अधम्मपएसो आगास-पएसो जीवपएसो खंधपएसो देसपएसो। एवं वयंतं नेगमं संगहो भणति–जं भणसि छण्हं पएसो तं न भवइ। कम्हा? जम्हा जो देसपएसो सो तस्सेव दव्वस्स, जहा को दिट्ठंतो? दासेण मे खरो कीओ दासो वि मे खरो वि मे, तं मा भणाहि–छण्हं पएसो, भणाहि पंचण्हं पएसो, तं जहा–धम्मपएसो अधम्मपएसो आगासपएसो जीवपएसो खंधपएसो। एवं वयंतं संगहं ववहारो भणसि–जं भणति पंचण्हं पएसो तं न भवइ। कम्हा? जइ पंचण्हं गोट्ठियाणं केइ दव्वजाए सामन्ने, तं जहा –हिरन्ने वा सुवन्ने वा धणे वा धन्ने वा तो जुत्तं वत्तुं जहा पंचण्हं पएसो, तं मा भणाहि–पंचण्हं पएसो, भणाहि–पंचविहो पएसो, तं जहा–धम्मपएसो अधम्मपएसो आगासपएसो जीवपएसो खंधपएसो। एवं वयंतं ववहारं उज्जुसुओ भणति–जं भणसि पंचविहो पएसो, तं न भवइ। कम्हा? जइ ते पंचविहो पएसो–एवं ते एक्केक्को पएसो पंचविहो–एवं ते पणवीसतिविहो पएसो भवइ, तं मा भणाहि–पंच-विहो पएसो, भणाहि–भइयव्वो पएसो–सिय धम्मपएसो सिय अधम्मपएसो सिय आगासपएसो सिय जीवपएसो सिय खंधपएसो एवं वयंतं उज्जुसुयं संपइ सद्दो भणति–जं भणसि भइयव्वो पएसो, तं न भवइ। कम्हा? जइ ते भइयव्वो पएसो, एवं ते–१. धम्मपएसो वि–सिय धम्मपएसो सिय अधम्मपएसो सिय आगासपएसो सिय जीवपएसो सिय खंधपएसो, २. अधम्मपएसो वि– सिय धम्मपएसो सिय अधम्मपएसो सिय आगासपएसो सिय जीवपएसो सिय खंधपएसो, ३. आगासपएसो वि– सिय धम्मपएसो सिय अधम्मपएसो सिय आगासपएसो सिय जीवपएसो सिय खंधपएसो, ४. जीवपएसो वि–सिय धम्मपएसो सिय अधम्मपएसो सिय आगासपएसो सिय जीवपएसो सिय खंधपएसो, ५. खंधपएसो वि–सिय धम्मपएसो सिय अधम्मपएसो सिय आगासपएसो सिय जीवपएसो सिय खंधपएसो। एवं ते अणवत्था भविस्सइ, तं मा भणाहि–भइयव्वो पएसो, भणाहि–धम्मे पएसे से पएसे धम्मे, अधम्मे पएसे से पएसे अधम्मे, आगासे पएसे से पएसे आगासे, जीवे पएसे से पएसे नोजीवे, खंधे पएसे से पएसे नोखंधे। एवं वयंतं सद्दं संपइ समभिरूढो भणति–जं भणसि धम्मे पएसे से पएसे धम्मे जाव खंधे पएसे से पएसे नोखंधे, तं न भवइ। कम्हा? एत्थ दो समासा भवंति, तं जहा–तप्पुरिसे य कम्मधारए य। तं न नज्जइ कयरेणं समासेणं भणसि? किं तप्पुरिसेणं? किं कम्मधारएणं? जइ तप्पुरिसेणं भणसि तो मा एवं भणाहि, अह कम्मधारएणं भणसि तो विसेसओ भणाहि–धम्मे य से पएसे य सेसे पएसे धम्मे, अधम्मे य से पएसे य सेसे पएसे अधम्मे, आगासे य से पएसे य सेसे पएसे आगासे, जीवे य से पएसे य सेसे पएसे नोजीवे, खंधे य से पएसे य सेसे पएसे नोखंधे। एवं वयंतं समभिरूढं संपइ एवंभूओ भणति–जं जं भणसि तं तं सव्वं कसिणं पडिपुण्णं निरवसेसं एगग्गहणगहीयं। देसे वि मे अवत्थू, पएसे वि मे अवत्थू। से तं पएसदिट्ठंतेणं। से तं नयप्पमाणेणं।
Sutra Meaning : [૧] નયપ્રમાણનું સ્વરૂપ કેવું છે ? નયપ્રમાણના ત્રણ પ્રકાર છે. ત્રણ દૃષ્ટાંતથી તેનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ કર્યું છે.. ૧. પ્રસ્થકના દૃષ્ટાંત દ્વારા ૨. વસતિના દૃષ્ટાંત દ્વારા ૩. પ્રદેશના દૃષ્ટાંત દ્વારા. [૨] પ્રસ્થકનું દૃષ્ટાંત શું છે ? કોઈ પુરુષ કુહાડી લઈ વન તરફ જતો હોય, તેને વનમાં જતા જોઈને કોઈ મનુષ્યે પૂછ્યું, તમે ક્યાં જાઓ છો? ત્યારે તે પુરુષે અવિશુદ્ધ નૈગમનયના મતાનુસાર કહ્યું – પ્રસ્થક લેવા જાઉં છું. તે પુરુષને વૃક્ષ છેદતા જોઈને પુનઃ કોઈ મનુષ્યે પૂછ્યું – તમે શું કાપો છો ? ત્યારે વિશુદ્ધતર નૈગમનયાનુસાર તેણે જવાબ આપ્યો – પ્રસ્થક કાપું છું. તદન્તર લાકડાને છોલતો જોઈને કોઈ મનુષ્યે પૂછ્યું – તમે શું છોલો છો ? ત્યારે વિશુદ્ધતર નૈગમનયની અપેક્ષાએ તેણે જવાબ આપ્યો – પ્રસ્થક છોલું છું. ત્યારપછી કાષ્ઠના મધ્યભાગને કોતરતો જોઈ પૂછ્યું તમે શું કોતરો છો ? ત્યારે તેણે કહ્યું – પ્રસ્થક કોતરું છું. તે ઉત્કીર્ણ કાષ્ઠ ઉપર પ્રસ્થકનો આકાર અંકિત કરતા જોઈને કોઈ મનુષ્યે પૂછ્યું – શું અંકિત કરો છો ? ત્યારે તેણે જવાબ આપ્યો કે પ્રસ્થક અંકિત કરું છું. આ રીતે જ્યાં સુધી સંપૂર્ણ પ્રસ્થક તૈયાર ન થાય ત્યાં સુધી વિશુદ્ધતર નૈગમનય સર્વ અવસ્થાને સંકલ્પિત પ્રસ્થક રૂપે સ્વીકારે છે. નૈગમની જેમ વ્યવહારનું વક્તવ્ય પણ જાણવું. સંગ્રહનય ધાન્યપરિપૂરિત ઊર્ધ્વમુખી સ્થિત પ્રસ્થકને જ પ્રસ્થક કહે છે અથવા ધાન્ય આપવા માટે ઉર્ધ્વમુખી સ્થિત પ્રસ્થકને પ્રસ્થક કહે છે. ઋજુસૂત્ર નયાનુસાર પ્રસ્થક પણ પ્રસ્થક છે અને તેથી માપેલ ધાન્યાદિ પદાર્થ પણ પ્રસ્થક છે. ત્રણે શબ્દનયો શબ્દનય, સમભિરૂઢ નય અને એવંભૂત નય.ના મતાનુસાર પ્રસ્થકના અર્થાધિકારના જ્ઞાતાનો તે પ્રસ્થક સ્વરૂપના પરિજ્ઞાનમાં ઉપયોગ હોય, તે ઉપયુક્ત ઉપયોગવાન. જીવ કે જેનાથી પ્રસ્થક નિષ્પન્ન થાય તે પ્રસ્થક છે. આ રીતે પ્રસ્થકના દૃષ્ટાંતથી નયપ્રમાણનું સ્વરૂપ જાણવું. [૩] વસતિના દૃષ્ટાંત દ્વારા નયનું સ્વરૂપ કેવું છે ? કોઈ પુરુષે અન્ય પુરુષને પૂછ્યું – તમે ક્યાં રહો છો ? તેણે અવિશુદ્ધ નૈગમનયથી જવાબ આપ્યો – ‘હું લોકમાં રહુ છું.’ લોકના ત્રણ ભેદ છે. ઉર્ધ્વલોક, અધોલોક અને તિર્યગ્લોક, શું તમે તે સર્વમાં રહો છો ? વિશુદ્ધ નૈગમનય અનુસાર તેણે જવાબ આપ્યો, ‘હું તિર્યક્‌લોકમાં રહું છું.’ પ્રશ્નકર્તાએ પ્રશ્ન કર્યો કે તિર્યક્‌લોકમાં જંબૂદ્વીપથી સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર પર્યંત દ્વીપસમુદ્ર છે, શું તમે તે સર્વમાં રહો છો ? પ્રત્યુત્તરમાં વિશુદ્ધતર નૈગમનયથી તેણે ઉત્તર આપ્યો કે, ‘હું જંબૂદ્વીપમાં રહું છું.’ જંબૂદ્વીપમાં દસ ક્ષેત્ર છે. ૧. ભરત, ૨. ઐરવત, ૩. હૈમવત, ૪. હૈરણ્યવત, ૫. હરિવર્ષ, ૬. રમ્યક્‌વર્ષ, ૭. દેવકુરુ, ૮. ઉત્તરકુરુ, ૯. પૂર્વવિદેહ, ૧૦. અપરવિદેહ. શું તમે તે સર્વ ક્ષેત્રમાં રહો છો ? વિશુદ્ધતર નૈગમનયથી તેણે જવાબ આપ્યો કે, ‘હું ભરતક્ષેત્રમાં રહું છું.’ ભરતક્ષેત્રના બે વિભાગ છે, દક્ષિણાર્ધ ભરત અને ઉત્તરાર્ધ ભરત. શું તમે આ બંને વિભાગમાં રહો છો ? તેણે વિશુદ્ધતર નૈગમથી જવાબ આપ્યો, ‘દક્ષિણાર્ધ ભરતમાં રહું છું.’ દક્ષિણાર્ધ ભરતમાં અનેક ગામ, નગર, ખેડ, કર્બટ, મડંબ, દ્રોણમુખ, પટ્ટન, આકર, સંબાહ, સન્નિવેશ છે, શું તમે તે સર્વમાં રહો છો ? વિશુદ્ધતર નૈગમનયથી તેણે જવાબ આપ્યો – ‘પાટલીપુત્ર નગરમાં. રહું છું.’ પાટલીપુત્રમાં અનેક ઘર છે. તે સર્વે ઘરોમાં તમે રહો છો ? ઉત્તરમાં વિશુદ્ધતર નૈગમનયથી તેણે જવાબ આપ્યો ‘દેવદત્તના ઘરમાં રહું છું.’ દેવદત્તના ઘરમાં અનેક ઓરડાઓ છે. શું તમે તે બધામાં રહો છો ? વિશુદ્ધતર નૈગમનયથી તેણે જવાબ આપ્યો ‘ગર્ભગૃહમાં રહુ છું.’ વિશુદ્ધતરનૈગમનયના મતે ગર્ભગૃહમાં વસવાને જ વસવુ કહેવાય. વ્યવહારનયનું મંતવ્ય નૈગમનય જેવું જ છે. સંગ્રહનયના મતે શય્યા પર આરૂઢ હોય ત્યારે જ વસે છે તેમ કહી શકાય. ઋજુસૂત્રના મતે શય્યાના પણ જેટલા આકાશપ્રદેશ પર અવગાઢ હોય, તેમાં વસે છે તેમ કહેવાય. ત્રણે શબ્દનયોના મતે આત્મભાવ – સ્વભાવમાં જ નિવાસ હોય છે. આ રીતે ‘વસતિ’ના દૃષ્ટાંતથી નયોનુ સ્વરૂપ જાણવુ. [૪] પ્રદેશના દૃષ્ટાંત દ્વારા નયોનું સ્વરૂપ કેવું દર્શાવ્યું છે ? નૈગમનયના મતે છ દ્રવ્યોને પ્રદેશ હોય છે. જેમ કે ૧. ધર્માસ્તિકાયનો પ્રદેશ, ૨. અધર્માસ્તિકાયનો પ્રદેશ, ૩. આકાશાસ્તિકાયનો પ્રદેશ, ૪. જીવાસ્તિકાયનો પ્રદેશ, ૫. સ્કંધનો પ્રદેશ અને ૬. દેશનો પ્રદેશ. આ પ્રમાણે કથન કરતા નૈગમનયને સંગ્રહનય કહે કે – તમે જે આ ‘છ દ્રવ્યના પ્રદશે છે’ તેમ કહ્યું તે ઉચિત નથી. શા માટે? કારણ કે છઠો ભેદ જે દેશનો પ્રદેશ કહ્યો, તે દ્રવ્યનો જ પ્રદેશ કહેવાય માટે પાંચ પ્રદેશ છે, તેમ કહેવું જોઈએ. તેના માટે કોઈ દૃષ્ટાંત છે? હા, જેમ કે મારા દાસે ગધેડો ખરીદ્યો. દાસ મારો છે તેથી તે ગધેડો પણ મારો છે. દેશ દ્રવ્યનો છે માટે દેશનો પ્રદેશ પણ દ્રવ્યનો જ કહેવાય, માટે છ પ્રદેશ છે, તેમ ન કહો પણ પાંચ પ્રદેશ છે તેમ કહેવું જોઈએ. તે આ પ્રમાણે – ૧. ધર્માસ્તિકાયનો પ્રદેશ, ૨. અધર્માસ્તિકાયનો પ્રદેશ, ૩. આકાશાસ્તિકાયનો પ્રદેશ, ૪. જીવાસ્તિકાયનો પ્રદેશ, ૫. સ્કંધનો પ્રદેશ. આ રીતે પાંચ પ્રદેશનું કથન કરતા સંગ્રહનયને વ્યવહારનય કહે કે – તમે જે કહો છો પાંચ પ્રદેશ છે તે સિદ્ધ નથી. શા માટે ? વ્યવહારનયવાદી કહે કે – જેમ પાંચ ગોઠીયા મિત્રો વચ્ચે ચાંદી, સોનું, ધન, ધાન્ય જેવી કોઈ વસ્તુ સહિયારી હોય છે, તેમ પાંચે દ્રવ્યોના પ્રદેશ સામાન્ય હોત તો તમારું કથન યુક્તિસંગત કહેવાત કે પાંચેના પ્રદેશ છે. પરંતુ વસ્તુ સ્થિતિ તેવી નથી. તેથી ‘પાંચના પ્રદેશ છે’ તેમ ન કહો પણ એમ કહો કે પ્રદેશ પાંચ પ્રકારના છે. ૧. ધર્માસ્તિકાયનો પ્રદેશ ૨. અધર્માસ્તિકાયનો પ્રદેશ ૩. આકાશાસ્તિકાયનો પ્રદેશ ૪. જીવાસ્તિકાયનો પ્રદેશ ૫. સ્કંધનો પ્રદેશ. વ્યવહારનયના આ કથન સામે ઋજુસૂત્ર નય કહે કે તમે જે પાંચ પ્રકારના પ્રદેશ કહો છો, તે પણ ઉચિત નથી. જો પાંચ પ્રકારના પ્રદેશ કહેશો તો, એક – એક દ્રવ્યના પાંચ – પાંચ પ્રકારના પ્રદેશ કહેવાશે અને તેથી પાંચ દ્રવ્યના પચ્ચીશ પ્રકારના પ્રદેશ થશે, માટે પાંચ પ્રકારના પ્રદેશ છે, તેમ નહીં પરંતુ પ્રદેશ ભજનીય છે તેમ કહેવું જોઈએ. ૧. સ્યાત્‌ ધર્માસ્તિકાયનો પ્રદેશ, ૨. સ્યાત્‌ અધર્માસ્તિકાયનો પ્રદેશ, ૩. સ્યાત્‌ આકાશાસ્તિકાયનો પ્રદેશ, ૪. સ્યાત્‌ જીવનો પ્રદેશ, ૫. સ્યાત્‌ સ્કંધનો પ્રદેશ. આ પ્રમાણે કહેતા ઋજુસૂત્રનયને શબ્દનયે કહે કે ‘પ્રદેશ ભજનીય છે’ તેમ કહેવું યોગ્ય નથી. પ્રદેશને ભજનીય માનવાથી ધર્માસ્તિકાયનો પ્રદેશ અધર્માસ્તિકાયનો, આકાશાસ્તિકાયનો, જીવાસ્તિકાયનો અને સ્કંધનો પણ પ્રદેશ કહેવાશે. તે જ રીતે અધર્માસ્તિકાયનો પ્રદેશ ધર્માસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને સ્કંધનો પણ પ્રદેશ કહેવાશે. આકાશાસ્તિકાયનો પ્રદેશ પણ ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય અને સ્કંધનો પ્રદેશ કહેવાશે. જીવાસ્તિકાયનો પ્રદેશ પણ ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને સ્કંધનો પ્રદેશ કહેવાશે. સ્કંધનો પ્રદેશ પણ ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને જીવાસ્તિકાયનો પ્રદેશ કહેવાશે. આ રીતે તમારા મતથી પ્રદેશના સ્વીકારમાં અનવસ્થા થશે માટે પ્રદેશ ભજનીય છે તેમ નહીં, પણ એમ કહેવું જોઈએ કે ધર્માસ્તિકાયનો પ્રદેશ છે, તે જ પ્રદેશ ધર્માસ્તિકાયાત્મક છે. અધર્માસ્તિકાયનો જે પ્રદેશ છે, તે અધર્માસ્તિ – કાયાત્મક છે. આકાશાસ્તિકાયનો જે પ્રદેશ છે, તે પ્રદેશ આકાશાસ્તિકાયાત્મક છે. એક જીવનો જે પ્રદેશ છે, તે પ્રદેશ નોજીવ છે, તે જ રીતે સ્કંધનો જે પ્રદેશ છે, તે જ પ્રદેશ નોસ્કંધાત્મક છે. આ પ્રમાણે કહેતા શબ્દનયને સમભિરૂઢનય કહે કે તમે જે કહો છો કે ધર્માસ્તિકાયનો જે પ્રદેશ છે તે ધર્માસ્તિ – કાયાત્મક ધર્માસ્તિકાયરૂપ છે. યાવત્‌ સ્કંધનો પ્રદેશ નોસ્કંધાત્મક છે, તમારું આ કથન યુક્તિસંગત નથી. ‘ધમ્મે પએસે’ = ધર્મપ્રદેશમાં તત્પુરુષ અને કર્મધારય આ બે સમાસ થાય છે. અહીં સંદેહ થાય છે કે આ બે સમાસમાંથી તમે કયા સમાસથી ‘ધર્મપ્રદેશ’ કહો છો? જો તત્પુરુષ સમાસથી કહેતા હો તો તેમ ન કહો અને જો કર્મધારય સમાસની અપેક્ષાએ કથન કરવું હોય તો વિશેષતા સાથે કથન કરવું જોઈએ. ધર્મ અને તેનો જે પ્રદેશ તે ધર્મપ્રદેશ પ્રદેશનું સમસ્ત ધર્માસ્તિ – કાય સાથે સમાનાધિકરણ થઈ જવાથી. તે જ પ્રદેશ ધર્માસ્તિકાયરૂપ છે. અધર્માસ્તિકાય અને તેનો જે પ્રદેશ, તે જ પ્રદેશ અધર્માસ્તિકાયરૂપ છે. આકાશ અને તેનો જે પ્રદેશ, તે જ પ્રદેશ આકાશાસ્તિકાય રૂપ છે, એક જીવ અને તેનો જે પ્રદેશ, તે જ પ્રદેશ નોજીવાસ્તિકાયાત્મક છે તથા સ્કંધ અને તેનો જે પ્રદેશ, તે જ નોસ્કંધાત્મક છે. આ પ્રમાણે કથન કરતા સમભિરૂઢ નયને તુરંત જ એવંભૂત નય કહે છે કે ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ વિષયમાં તમે જે કહો છો તે સમીચીન નથી. મારા મતે તો દ્રવ્ય, સર્વ કૃત્સ્ન – દેશ – પ્રદેશની કલ્પના રહિત, પ્રતિપૂર્ણ અને નિરવશેષ – અવયવ રહિત છે. એક ગ્રહણ ગૃહીત છે અર્થાત્‌ એક નામથી ગ્રહણ થાય છે. દેશપણ અવસ્તુ છે અને પ્રદેશ પણ અવસ્તુ છે. આ રીતે પ્રદેશના દૃષ્ટાંતથી નયનું સ્વરૂપ વર્ણન પૂર્ણ થયું.
Mool Sutra Transliteration : [sutra] se kim tam nayappamane? Nayappamane tivihe pannatte, tam jaha–patthagaditthamtenam vasahiditthamtenam paesaditthamtenam. Se kim tam patthagaditthamtenam? Patthagaditthamtenam–se jahanamae kei purise parasum gahaya adavihutto gachchhejja, tam cha kei pasitta vaejja–kahim bhavam gachchhasi? Avisuddho negamo bhanati–patthagassa gachchhami. Tam cha kei chhimdamanam pasitta vaejja–kim bhavam chhimdasi? Visuddho negamo bhanati–patthagam chhimdami. Tam cha kei tachchhemanam pasitta vaejja–kim bhavam tachchhesi? Visuddhatarao negamo bhanati–patthagam tachchhemi. Tam cha kei ukkiramanam pasitta vaejja–kim bhavam ukkirasi? Visuddhatarao negamo bhanati–patthagam ukkirami. Tam cha kei lihamanam pasitta vaejja–kim bhavam lihasi? Visuddhatarao negamo bhanati–patthagam lihami. Evam visuddhataragassa negamassa namaudio patthao. Evameva vavaharassa vi. Samgahassa chio mio mejjasamarudho patthao Ujjusuyassa patthao vi patthao, mejjam pi patthao. Tinham saddanayanam patthagahigarajanao patthao, jassa va vasenam patthao nipphajjai. Se tam patthagaditthamtenam. Se kim tam vasahiditthamtenam? Vasahiditthamtenam– se jahanamae kei purise kamchi purisam vaejja–kahim bhavam vasasi? Avisuddho negamo bhanati–loge vasami. Loge tivihe pannatte, tam jaha–uddhaloe aheloe tiriyaloe, tesu savvesu bhavam vasasi? Visuddho negamo bhanati–tiriyaloe vasami. Tiriyaloe jambuddivaiya sayambhuramanapajjavasana asamkhejja diva-samudda pannatta, tesu savvesu bhavam vasasi? Visuddhatarao negamo bhanati–jambuddive vasami. Jambuddive dasa khetta pannatta, tam jaha–bharahe eravae hemavae herannavae harivasse rammagavasse devakura uttarakura puvvavidehe avaravidehe, tesu savvesu bhavam vasasi? Visuddhatarao negamo bhanati–bharahe vasami. Bharahe duvihe pannatte, tam jaha–dahinaddhabharahe ya uttaraddhabharahe ya, tesu savvesu bhavam vasasi? Visuddhatarao negamo bhanati–dahinaddhabharahe vasami. Dahinaddhabharahe anegaim gamagara-nagara-kheda-kabbada-madamba-donamuha-pattanasama-sambaha-sannivesaim, tesu savvesu bhavam vasasi? Visuddhatarao negamo bhanati–padaliputte vasami. Padaliputte anegaim gihaim tesu savvesu bhavam vasasi? Visuddhatarao negamo bhanati–devadattassa ghare vasami. Devadattassa ghare anega kotthaga, tesu savvesu bhavam vasasi? Visuddhatarao negamo bhanati– gabbhaghare vasami. Evam visuddhataragassa negamassa vasamano vasai. Evameva vavaharassa vi. Samgahassa samtharasamarudho vasai. Ujjusuyassa jesu agasapaesesu ogadho tesu vasai. Tinham saddanayanam ayabhave vasai. Se tam vasahiditthamtenam. Se kim tam paesaditthamtenam? Paesaditthamtenam–negamo bhanati–chhanham paeso, tam jaha–dhammapaeso adhammapaeso agasa-paeso jivapaeso khamdhapaeso desapaeso. Evam vayamtam negamam samgaho bhanati–jam bhanasi chhanham paeso tam na bhavai. Kamha? Jamha jo desapaeso so tasseva davvassa, jaha ko ditthamto? Dasena me kharo kio daso vi me kharo vi me, tam ma bhanahi–chhanham paeso, bhanahi pamchanham paeso, tam jaha–dhammapaeso adhammapaeso agasapaeso jivapaeso khamdhapaeso. Evam vayamtam samgaham vavaharo bhanasi–jam bhanati pamchanham paeso tam na bhavai. Kamha? Jai pamchanham gotthiyanam kei davvajae samanne, tam jaha –hiranne va suvanne va dhane va dhanne va to juttam vattum jaha pamchanham paeso, tam ma bhanahi–pamchanham paeso, bhanahi–pamchaviho paeso, tam jaha–dhammapaeso adhammapaeso agasapaeso jivapaeso khamdhapaeso. Evam vayamtam vavaharam ujjusuo bhanati–jam bhanasi pamchaviho paeso, tam na bhavai. Kamha? Jai te pamchaviho paeso–evam te ekkekko paeso pamchaviho–evam te panavisativiho paeso bhavai, tam ma bhanahi–pamcha-viho paeso, bhanahi–bhaiyavvo paeso–siya dhammapaeso siya adhammapaeso siya agasapaeso siya jivapaeso siya khamdhapaeso evam vayamtam ujjusuyam sampai saddo bhanati–jam bhanasi bhaiyavvo paeso, tam na bhavai. Kamha? Jai te bhaiyavvo paeso, evam te–1. Dhammapaeso vi–siya dhammapaeso siya adhammapaeso siya agasapaeso siya jivapaeso siya khamdhapaeso, 2. Adhammapaeso vi– siya dhammapaeso siya adhammapaeso siya agasapaeso siya jivapaeso siya khamdhapaeso, 3. Agasapaeso vi– siya dhammapaeso siya adhammapaeso siya agasapaeso siya jivapaeso siya khamdhapaeso, 4. Jivapaeso vi–siya dhammapaeso siya adhammapaeso siya agasapaeso siya jivapaeso siya khamdhapaeso, 5. Khamdhapaeso vi–siya dhammapaeso siya adhammapaeso siya agasapaeso siya jivapaeso siya khamdhapaeso. Evam te anavattha bhavissai, tam ma bhanahi–bhaiyavvo paeso, bhanahi–dhamme paese se paese dhamme, adhamme paese se paese adhamme, agase paese se paese agase, jive paese se paese nojive, khamdhe paese se paese nokhamdhe. Evam vayamtam saddam sampai samabhirudho bhanati–jam bhanasi dhamme paese se paese dhamme java khamdhe paese se paese nokhamdhe, tam na bhavai. Kamha? Ettha do samasa bhavamti, tam jaha–tappurise ya kammadharae ya. Tam na najjai kayarenam samasenam bhanasi? Kim tappurisenam? Kim kammadharaenam? Jai tappurisenam bhanasi to ma evam bhanahi, aha kammadharaenam bhanasi to visesao bhanahi–dhamme ya se paese ya sese paese dhamme, adhamme ya se paese ya sese paese adhamme, agase ya se paese ya sese paese agase, jive ya se paese ya sese paese nojive, khamdhe ya se paese ya sese paese nokhamdhe. Evam vayamtam samabhirudham sampai evambhuo bhanati–jam jam bhanasi tam tam savvam kasinam padipunnam niravasesam egaggahanagahiyam. Dese vi me avatthu, paese vi me avatthu. Se tam paesaditthamtenam. Se tam nayappamanenam.
Sutra Meaning Transliteration : [1] nayapramananum svarupa kevum chhe\? Nayapramanana trana prakara chhe. Trana drishtamtathi tenum svarupa spashta karyum chhe.. 1. Prasthakana drishtamta dvara 2. Vasatina drishtamta dvara 3. Pradeshana drishtamta dvara. [2] prasthakanum drishtamta shum chhe\? Koi purusha kuhadi lai vana tarapha jato hoya, tene vanamam jata joine koi manushye puchhyum, tame kyam jao chho? Tyare te purushe avishuddha naigamanayana matanusara kahyum – prasthaka leva jaum chhum. Te purushane vriksha chhedata joine punah koi manushye puchhyum – tame shum kapo chho\? Tyare vishuddhatara naigamanayanusara tene javaba apyo – prasthaka kapum chhum. Tadantara lakadane chholato joine koi manushye puchhyum – tame shum chholo chho\? Tyare vishuddhatara naigamanayani apekshae tene javaba apyo – prasthaka chholum chhum. Tyarapachhi kashthana madhyabhagane kotarato joi puchhyum tame shum kotaro chho\? Tyare tene kahyum – prasthaka kotarum chhum. Te utkirna kashtha upara prasthakano akara amkita karata joine koi manushye puchhyum – shum amkita karo chho\? Tyare tene javaba apyo ke prasthaka amkita karum chhum. A rite jyam sudhi sampurna prasthaka taiyara na thaya tyam sudhi vishuddhatara naigamanaya sarva avasthane samkalpita prasthaka rupe svikare chhe. Naigamani jema vyavaharanum vaktavya pana janavum. Samgrahanaya dhanyaparipurita urdhvamukhi sthita prasthakane ja prasthaka kahe chhe athava dhanya apava mate urdhvamukhi sthita prasthakane prasthaka kahe chhe. Rijusutra nayanusara prasthaka pana prasthaka chhe ane tethi mapela dhanyadi padartha pana prasthaka chhe. Trane shabdanayo shabdanaya, samabhirudha naya ane evambhuta nayA.Na matanusara prasthakana arthadhikarana jnyatano te prasthaka svarupana parijnyanamam upayoga hoya, te upayukta upayogavana. Jiva ke jenathi prasthaka nishpanna thaya te prasthaka chhe. A rite prasthakana drishtamtathi nayapramananum svarupa janavum. [3] vasatina drishtamta dvara nayanum svarupa kevum chhe\? Koi purushe anya purushane puchhyum – tame kyam raho chho\? Tene avishuddha naigamanayathi javaba apyo – ‘hum lokamam rahu chhum.’ Lokana trana bheda chhe. Urdhvaloka, adholoka ane tiryagloka, shum tame te sarvamam raho chho\? Vishuddha naigamanaya anusara tene javaba apyo, ‘hum tiryaklokamam rahum chhum.’ Prashnakartae prashna karyo ke tiryaklokamam jambudvipathi svayambhuramana samudra paryamta dvipasamudra chhe, shum tame te sarvamam raho chho\? Pratyuttaramam vishuddhatara naigamanayathi tene uttara apyo ke, ‘hum jambudvipamam rahum chhum.’ Jambudvipamam dasa kshetra chhe. 1. Bharata, 2. Airavata, 3. Haimavata, 4. Hairanyavata, 5. Harivarsha, 6. Ramyakvarsha, 7. Devakuru, 8. Uttarakuru, 9. Purvavideha, 10. Aparavideha. Shum tame te sarva kshetramam raho chho\? Vishuddhatara naigamanayathi tene javaba apyo ke, ‘hum bharatakshetramam rahum chhum.’ Bharatakshetrana be vibhaga chhe, dakshinardha bharata ane uttarardha bharata. Shum tame a bamne vibhagamam raho chho\? Tene vishuddhatara naigamathi javaba apyo, ‘dakshinardha bharatamam rahum chhum.’ Dakshinardha bharatamam aneka gama, nagara, kheda, karbata, madamba, dronamukha, pattana, akara, sambaha, sannivesha chhe, shum tame te sarvamam raho chho\? Vishuddhatara naigamanayathi tene javaba apyo – ‘pataliputra nagaramam. Rahum chhum.’ Pataliputramam aneka ghara chhe. Te sarve gharomam tame raho chho\? Uttaramam vishuddhatara naigamanayathi tene javaba apyo ‘devadattana gharamam rahum chhum.’ Devadattana gharamam aneka oradao chhe. Shum tame te badhamam raho chho\? Vishuddhatara naigamanayathi tene javaba apyo ‘garbhagrihamam rahu chhum.’ Vishuddhataranaigamanayana mate garbhagrihamam vasavane ja vasavu kahevaya. Vyavaharanayanum mamtavya naigamanaya jevum ja chhe. Samgrahanayana mate shayya para arudha hoya tyare ja vase chhe tema kahi shakaya. Rijusutrana mate shayyana pana jetala akashapradesha para avagadha hoya, temam vase chhe tema kahevaya. Trane shabdanayona mate atmabhava – svabhavamam ja nivasa hoya chhe. A rite ‘vasati’na drishtamtathi nayonu svarupa janavu. [4] pradeshana drishtamta dvara nayonum svarupa kevum darshavyum chhe\? Naigamanayana mate chha dravyone pradesha hoya chhe. Jema ke 1. Dharmastikayano pradesha, 2. Adharmastikayano pradesha, 3. Akashastikayano pradesha, 4. Jivastikayano pradesha, 5. Skamdhano pradesha ane 6. Deshano pradesha. A pramane kathana karata naigamanayane samgrahanaya kahe ke – tame je a ‘chha dravyana pradashe chhe’ tema kahyum te uchita nathi. Sha mate? Karana ke chhatho bheda je deshano pradesha kahyo, te dravyano ja pradesha kahevaya mate pamcha pradesha chhe, tema kahevum joie. Tena mate koi drishtamta chhe? Ha, jema ke mara dase gadhedo kharidyo. Dasa maro chhe tethi te gadhedo pana maro chhe. Desha dravyano chhe mate deshano pradesha pana dravyano ja kahevaya, mate chha pradesha chhe, tema na kaho pana pamcha pradesha chhe tema kahevum joie. Te a pramane – 1. Dharmastikayano pradesha, 2. Adharmastikayano pradesha, 3. Akashastikayano pradesha, 4. Jivastikayano pradesha, 5. Skamdhano pradesha. A rite pamcha pradeshanum kathana karata samgrahanayane vyavaharanaya kahe ke – tame je kaho chho pamcha pradesha chhe te siddha nathi. Sha mate\? Vyavaharanayavadi kahe ke – jema pamcha gothiya mitro vachche chamdi, sonum, dhana, dhanya jevi koi vastu sahiyari hoya chhe, tema pamche dravyona pradesha samanya hota to tamarum kathana yuktisamgata kahevata ke pamchena pradesha chhe. Paramtu vastu sthiti tevi nathi. Tethi ‘pamchana pradesha chhe’ tema na kaho pana ema kaho ke pradesha pamcha prakarana chhe. 1. Dharmastikayano pradesha 2. Adharmastikayano pradesha 3. Akashastikayano pradesha 4. Jivastikayano pradesha 5. Skamdhano pradesha. Vyavaharanayana a kathana same rijusutra naya kahe ke tame je pamcha prakarana pradesha kaho chho, te pana uchita nathi. Jo pamcha prakarana pradesha kahesho to, eka – eka dravyana pamcha – pamcha prakarana pradesha kahevashe ane tethi pamcha dravyana pachchisha prakarana pradesha thashe, mate pamcha prakarana pradesha chhe, tema nahim paramtu pradesha bhajaniya chhe tema kahevum joie. 1. Syat dharmastikayano pradesha, 2. Syat adharmastikayano pradesha, 3. Syat akashastikayano pradesha, 4. Syat jivano pradesha, 5. Syat skamdhano pradesha. A pramane kaheta rijusutranayane shabdanaye kahe ke ‘pradesha bhajaniya chhe’ tema kahevum yogya nathi. Pradeshane bhajaniya manavathi dharmastikayano pradesha adharmastikayano, akashastikayano, jivastikayano ane skamdhano pana pradesha kahevashe. Te ja rite adharmastikayano pradesha dharmastikaya, jivastikaya, akashastikaya ane skamdhano pana pradesha kahevashe. Akashastikayano pradesha pana dharmastikaya, adharmastikaya, jivastikaya ane skamdhano pradesha kahevashe. Jivastikayano pradesha pana dharmastikaya, adharmastikaya, akashastikaya ane skamdhano pradesha kahevashe. Skamdhano pradesha pana dharmastikaya, adharmastikaya, akashastikaya ane jivastikayano pradesha kahevashe. A rite tamara matathi pradeshana svikaramam anavastha thashe mate pradesha bhajaniya chhe tema nahim, pana ema kahevum joie ke dharmastikayano pradesha chhe, te ja pradesha dharmastikayatmaka chhe. Adharmastikayano je pradesha chhe, te adharmasti – kayatmaka chhe. Akashastikayano je pradesha chhe, te pradesha akashastikayatmaka chhe. Eka jivano je pradesha chhe, te pradesha nojiva chhe, te ja rite skamdhano je pradesha chhe, te ja pradesha noskamdhatmaka chhe. A pramane kaheta shabdanayane samabhirudhanaya kahe ke tame je kaho chho ke dharmastikayano je pradesha chhe te dharmasti – kayatmaka dharmastikayarupa chhe. Yavat skamdhano pradesha noskamdhatmaka chhe, tamarum a kathana yuktisamgata nathi. ‘dhamme paese’ = dharmapradeshamam tatpurusha ane karmadharaya a be samasa thaya chhe. Ahim samdeha thaya chhe ke a be samasamamthi tame kaya samasathi ‘dharmapradesha’ kaho chho? Jo tatpurusha samasathi kaheta ho to tema na kaho ane jo karmadharaya samasani apekshae kathana karavum hoya to visheshata sathe kathana karavum joie. Dharma ane teno je pradesha te dharmapradesha pradeshanum samasta dharmasti – kaya sathe samanadhikarana thai javathi. Te ja pradesha dharmastikayarupa chhe. Adharmastikaya ane teno je pradesha, te ja pradesha adharmastikayarupa chhe. Akasha ane teno je pradesha, te ja pradesha akashastikaya rupa chhe, eka jiva ane teno je pradesha, te ja pradesha nojivastikayatmaka chhe tatha skamdha ane teno je pradesha, te ja noskamdhatmaka chhe. A pramane kathana karata samabhirudha nayane turamta ja evambhuta naya kahe chhe ke dharmastikayana pradesha vishayamam tame je kaho chho te samichina nathi. Mara mate to dravya, sarva kritsna – desha – pradeshani kalpana rahita, pratipurna ane niravashesha – avayava rahita chhe. Eka grahana grihita chhe arthat eka namathi grahana thaya chhe. Deshapana avastu chhe ane pradesha pana avastu chhe. A rite pradeshana drishtamtathi nayanum svarupa varnana purna thayum.